Bir araştırmanın sonuçlarını herkesin anlayacağı bir tarzda ifade etmek kolay değildir. Daha anlaşılır bir yol düşündüğünüzde bunun yolaçabileceği türlü sakıncalarla cebelleşmeniz gerekir. Buna karşın burada elden geldiğince anlaşılır olmaya gayret ettim.Der, Tzan (Tzan-ik, Tujik) ve Mamakan sözcükleri Dersim’in eski halk tabakasının alternatif adlarıdır. Dersim’in eski sakinleri genelde yukarıdaki üç isimden biriyle, yer yer de bunlardan ikisinin kombine edilmesiyle bilinmişlerdir.Bu kombinasyonlardan biri Der-Sim; biri Del-Mamikan (veya Del-mik, Dil-makan), bir diğeri ise Mama-Sani’dir. “Dersim” adında birarada gördüklerimiz Der ve Tzan (Farsça ve Arapça’da “Sin”), Del-Mamikan şeklinde Der ve Mamakan, Mama-Sani örneğinde ise Mamakan ve Tzan (Sani) öğeleridir. “Der” sözcüğü bu bileşiklerde R-L harflerinin birbirine dönüşümü ile Del ve Dil gibi şekillere girmektedir.
Dersimliler’in adı 12./13. yüzyıla ait Şarik Şeceresi'nde Deli-Sen-ler, Del-Sin-ler veya Deli-Hasan-lar; 17. ve 18. yüzyıla ait Osmanlı arşiv kayıtlarında ise, Dirsimli, Dirsimlü, Disim ve Disimlü şeklinde geçer. Tüm bu şekiller birlikte irdelendiğinde, Dersim ismini meydana getiren kısımların herbirinde bazı seslerin dönüştüğü, yer değiştiği veya düştüğü; böylece Dersim ve Dersimli adlarının değişik çağlarda, dillerde ve bölgelerde kılıktan kılığa girdiği görülür. Ancak onları tanımak biraz gayret edilirse zor değildir. Dersim adının en eski şekillerinden birkaçı, Xer-Xene, Der-Xene, Ter-Can ve Der-Jan’dır. Bu çok eski şekiller bile benim kanaatime göre günümüz Dersim dilinde hâlâ yaşıyorlar. Sözgelimi günümüz halk dilindeki “Çemê Şerxanu” (Kutu Deresi) deyimi bana kadim Xerxene ismini, “Der u Derxene” kavramı Derxene formunu, Tuzik (Dujik) ve Duzgı ise Tzan-ic adını hatırlatıyorlar. Yine halk dilindeki “Dolu Baba” (Tujik Baba) veya “Deli Duzgı” (Düzgün Baba) gibi bileşiklerde karşılaştığımız Dolu ve Deli sözcükleri, Der-Sim adındaki ilk kısmın, Tujik ve Duzgı ise ikinci kısmın büründüğü biçimler olarak görünüyorlar. Dersim adının etimolojisi hakkındaki bu özet analiz, bu adın Dımıli, Geli ve Gorani gibi adlarla bilinen halk kümesiyle veya bu halk kümesinin Dersimliler’le bağlantısına işaret etmektedir. Muhtelif çalışmalarımda Del (Der, Del, Deli, Dolu) ve Dımıli veya Khal ve Gel (Geli) sözcüklerinin ilişkili olduklarına işaret eden verilerin dökümünü de yapmış bulunuyorum. Desmala Sure’nin eski sayılarından birinde Dersim’in bir vakitler “Dılaman” olarak adlandırılan coğrafya ile örtüştüğüne de değinmiştim. Dersim adına itirazların gerçekte bu kimliğin temsil ettiği değerlere itirazdan başka bir anlamı yoktur. Oysa Dımılki konuşan akraba toplulukların eşitlik ve özgürlük için bu değerlere ihtiyacı vardır. Bu topluluklara mensup gerçek yurtsever ve demokratların yüzlerini dönmeleri gereken mihrak Dersim’dir.
© By Seyfi Cengiz
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder