Müsaderenin uygulanması
11 Ağustos 1915'te,Talat Paşa yerel yetkililere gönderdiği bir telgrafta,yabancı şirketler meselesine değindi.Ermeni mallarının israfından şikayet etti.Ayrıca,muhtekirler fırsatları kullanarak uygun diğer müşterilerin çıkarlarına zarar veriyorlardı.Bundan dolayı,yabancılar veya bilinmeyen kişiler,hiçbir koşul altında tehcir bölgelerine sokulmayacaktı.Böyle kişiler mevcutsa,hemen gönderilmeliydi.Mülklerin istenmeyen kişiler tarafından satın alınmasına derhal son verilecekti.Talat Paşa,Ermeni mülklerinin tasfiyesinden yabancıların yararlanmaması gerektiğini vurguladı.(45) Müsadere edilen Ermeni mülklerini satın alma yasağı gayrimüslim Osmanlılara da uygulandı.6 Ocak 1916'da,Talat Paşa Osmanlı ekonomisinin sadece Müslüman bir ekonomi olacağını kesin bir şekilde ifade etti.Ermeni mülklerinin Müslüman ellere geçmesi gerekliliğini bildirdi.Bu amaca ulaşmak için hükümet,Müslüman şirketlerin sayısını artırmak niyetindeydi.Sınırlı sayıdaki potansiyel Müslüman sanayiciyi ve büyük ölçekli girişimciyi hesaba katarak hükümet,anonim şirketlerin kurulmasını teşvik etti.Yeni şirketler,yabancı sermaye kontrolü altına girmekten korunmak zorundaydı.Bu nedenle hükümet onları denetleyecekti.Ayrıca,yeni şirketleri sadece saygın kişiler yönetmeliydi;bu sayede,gelecekte başarılı olmaları sağlanabilecekti.Bu amaçlar doğrultusunda,Ermeni mülkleri bireysel müşterilere ve şirketlere ucuz bir fiyatla aktarılmalıydı.Zanaatkarların ve köylülerin satın alabilmeleri için,anonim şirketlerden küçük hisseler çıkaracaklardı.Yabancılar tarafından alınmasını engellemek için de,hisse sahiplerinin adları kaydedilmek zorundaydı.Yeni şirketler özel veya anonim girişimler olacağından,hayır kurumlarını destekleme amaçlı şirketlerin kurulması istenmedi ve buna uygun yasaklar getirildi.Projenin önemini belirterek merkezi hükümet,bu konuyla ilgili katedilen mesafeyi sürekli rapor etmeleri için yerel yetkililere talimat verdi.(46)
Gizli nizamnamelere uygun bir şekilde,özel ve ortak Ermeni mülkleri Osmanlı hükümetinin iskan programının maddi temelini oluşturdu.Başlangıçta,müsadereyi ve iskan sürecini Talat Paşa'nın vekili Ali Münif Bey(47) idare etti.14 Haziran 1915'te,Ali Münif Bey,tehcirin ilk aşamada uygulanacağı bölgelerdeki yerel yetkililere mesaj gönderdi.Boşaltılan Ermeni köylerinin bir listesini istedi.Ayrıca,yerel yetkililerden ekilebilir toprakla ilgili,toprağın kalitesi ve verimliliği dahil olmak üzere,bilgi vermeleri bekleniyordu.Buna eşdeğer bilgi,tehcir edilen Ermenilerin sayısı,gerçek mülkleri,arazilerinin büyüklüğü ve değeri,muhacirlerin nerelere iskan edilmiş olduklarıydı.(48) Aynı şekilde,Ermeni okulları ve içlerindeki demirbaşlar kaydedilmeliydi.(49) 22 Haziran 1915'e gelindiğinde,Bursa vilayeti,Kayseri ve Karesi sancakları tehcir bölgelerine eklenmişti.24 Haziran 1915'te,Ali Münif Bey,tehcir edilenlerin sayısı ve gidecekleri yerlerle ilgili bir rapor istedi.(50) Kısa bir süre içinde,pek çok Ermeni evi savaş bölgelerinden gelen Müslüman muhacirlere dağıtıldı.(51) Diğer yeni gelenler,Suriye'den göç ettirilen Arap aileleri gibi,siyasi nedenlerle tehcir edilen Müslümanlardı.(52)
Dahiliye Nezareti,iskan programını koordine etmek için gittikçe daha fazla yeni veriye ihtiyaç duyuyordu.20 Temmuz 1915'te nezaret,imparatorlukta bir nüfus sayımı yapılması ve toprak sahipliğinin genel olarak incelenmesi için emir verdi.Bir ay içinde bütün toprak mülkiyetinin bir kaydı,istatistiği ve ayrıntılı haritaları yapılacaktı.Çalışma,idari yapıyı köy düzeyine kadar,köylerde ve kasabalarda ikamet edenlerin milliyetini,geçmişteki ve şimdiki servetlerini göstermek zorundaydı.(53) 2 Temmuz 1916'da Talat Paşa,yabancı yatırımın ve çiftliklerin yüksek bir yoğunlukta bulunduğu bölgelerde gayrimüslimlere ait büyük toprak mülkiyetinin incelenmesi için emir verdi.(54)
Komisyonlar iskan sürecini denetlemekle ve merkezi hükümete düzenli bir şekilde rapor vermekle görevlendirildi.Öncelikli işlerden biri,üretimi mümkün olduğu kadar eski düzeylerine çıkarmaktı.(55) Muhacirlerin durumuna gelince,mülk edinmeleri Osmanlı vatandaşlığını kabul etmelerine bağlıydı.Pek çok muhacir bunun uygun bir şey olmadığını hissetmiş olmalıydı ki,Talat Paşa,3 Eylül 1916'da,Osmanlı vatandaşı olmayanların bütün malları iade etmelerini ve gönderilmelerini emretti.(56)
İmparatorluğun batı vilayetlerinde yeni yerleştirilenler,çoğunlukla,Türkleştirme çabasıyla doğu bölgesinden tehcir edilen Müslüman Kürtlerdi.Doğu vilayetlerinde,Diyarbakır,Urfa ve Hüsn-i Mansur civarındaki kazalar gibi geniş bölgeler,"Türkleştirme bölgeleri" olarak tayin edildiler.Yeni iskan edilen diğer bir grup,Rus ordusunun işgal ettiği bölgelerden gelen Müslüman göçmenlerdi.(57)
Ermeni mülkleri açık artırmada satılarak elde edilen gelir,Müslüman nüfusun giysi ve diğer eşyalar gibi günlük hayattaki eksiklerini tamamlamak için de kullanıldı.(58) Ayrıca İAMM,tehciri ve Ermeni mülklerinin tasfiyesini düzenlediğinden,mülkleri tehcirin maliyetini karşılamak amacıyla da kullandı.2 Ekim 1915'te,Sivas'taki yetkililer,Müslüman arabacıların tehcir sırasında uğradığı zararların Ermeni mülkleriyle karşılanması için yetkili kılındı.Mülk değerinin yetersiz kalması durumunda,İAMM üstünü tamamlama vaadinde bulunuyordu.(59) Fakat Ermeni mallarının büyük bir kısmı açık artırmaya hiç çıkarılmadı veya satılmadı.Osmanlı ordusunun,buğday,sabun ve tıbbi malzeme ihtiyacını karşılamak için kullanıldı.(60)
Doğal olarak,Ermeni mallarının düşük değerle aktarımı,yerel Müslüman çevrelere,hükümetin planlarından farklı yollarla çıkar sağlama fırsatları yarattı.Bazı Müslüman şirketler,Ermeni mallarını,açık artırma yönteminden kurtularak ucuza elde etmeyi başardılar.Daha sonra,bu şirketler malları üçüncü kişilere satarak önemli karlar sağladılar.(61) Kayseri'de,aceleyle kurulmuş bir Müslüman şirket Ermenilere ait dükkanları ve içindeki malları toptan 200 Türk lirasına satın aldı.Kısa bir süre sonra bu mallar 10.000 liraya satıldı.(62) Bursa'da,yerel İT teşkilatı ve bazı mensupları,Ermeni ev ve toprak sahiplerini,zorla tapu dairesine götürdüler.Orada mallarını hiçbir zorlama olmadan sattıklarını ve teklif edilen fiyatın yeterli olduğunu ilan etmek zorunda bırakıldılar.Bu ilan üzerine Ermeni mal sahibine,eline içinde para olan bir torba verilirdi.Mal sahibi,paranın toplamını saymak ve tam olduğunu ilan etmek,odadan çıktığı zaman ise parayı torbaya geri koymak ve memurlara geri vermek zorundaydı.(63)
Trabzon'daki Avusturya-Macaristan konsolosu Ernst von Kwiatkowski,müsaderenin yerel memurlarla ilgili kısmını soygun olarak niteledi.Ermenilerin hayatı gibi,Ermeni malları da korumasız bırakılmıştı.Subaylar,memurlar ve polisler yağmanın içindeydiler.Üst düzey bir Osmanlı yetkilisi Kwiatkowski'ye,Ermenilere ait mücevherlerin ve paranın yarısından fazlasının ortadan kaybolduğunu söylemişti.Trabzon'da askerler yüzük ve diğer mücevheratı satarken,sadece 1200 lira,7500 ruble,biraz mücevher ve birkaç halı müsadere edilmişti.Giresun'da yetkililer Ermeni mallarını resmi olarak sadece toplam 102 liraya müsadere etmişlerdi;gerçek değer ise yaklaşık 10.000 lira olarak hesaplanmaktaydı.(64) Edirne'de zengin Ermenilere,toplanmadan ve tehcir edilmeden önce 30 dakika süre verildi.Tehcir edilenler,40 kuruştan daha fazla olmamak üzere para ve bir-iki giysi alabileceklerdi.Daha sonra,yerel görevliler boşaltılan evlerde partiler düzenlediler ve ne istedilerse aldılar.Kalan ve daha az değerli olan eşyalar açık artırmaya çıkarıldı.Orada bulunan Avusturya-Macaristan konsolosu Arthur Ritter von Nadamlenzki,Osmanlı yetkililerinin büyük bir ganimet elde ettikleri sonucuna vardı.(65)
Müslüman şahısların yaptığı ihtikar,Osmanlı hükümetinin karşı karşıya kaldığı tek sorun değildi.İleride kendilerini bekleyen şeyi anlayan Ermeni mülk sahipleri,malları başkalarına aktarmak yoluyla,ne kadarını kurtarabilirlerse kurtarmaya çalıştılar.Bazen,bu işlemin anlaşılmaması için takma isimler kullanıldı.(66) Genellikle,Ermeniler mallarını Osmanlı vatandaşı olmayan diğer Ermenilere aktarıyor gibi görünmekteydi.(67) Bu tür aktarmaları ve satışları önlemek amacıyla,Trabzon'daki yerel yetkililer,böyle faaliyetlerde bulunacak olan Ermenilerin divan-ı harpte yargılanacağını ilan ettiler.(68) Osmanlı yetkililerinin el koymasından kaçınmanın diğer bir yolu,değerli eşyaları Amerikan misyonerlerine ve konsoloslara vermekti.Planları,tehcir edilenlerin mallarının daha sonra gittikleri yerde posta yoluyla almalarıydı.Tehcir edilenin ölmesi durumunda,mallar ülke dışındaki yakınlarına gönderilebilirdi.(69) Kısa bir zaman sonra Osmanlı hükümetinin Ermeni mallarının sahiplerine postalanmasını yasaklaması şaşırtıcı değildi.(70) Bu yasaklama,resmi suç niyetinin açık bir ifadesiydi.Yetkililerin,tehcir edilenlerin mallarının satışlarından elde edilen gelirleri yasal sahiplerine teslim etmek niyetinde olmadıklarını kesin bir şekilde gösteriyordu.Aksi takdirde,Ermeni mallarının postalanmasıyla ilgili yasaklamanın bir anlamı olmazdı.
Yabancı sigorta şirketlerinin poliçeleri bulunan Ermeni varlıkları daha karışık bir soruna yol açtı.Osmanlı yetkilileri,bu varlıklara sahip olmak için yabancı şirketlerin işbirliğine ihtiyaç duydu.Diğer bir deyişle,Osmanlı hükümeti,isteklerini mütemadiyen reddetmekte olduğu yabancı şirketlerden bir tür yardım istedi.11 Ocak 1916'da,Ticaret ve Ziraat Nezareti,Osmanlı İmparatorluğu'nda faaliyette bulunan yabancı sigorta şirketlerine bir genelge yolladı.Şirketlere,varlıklarının,borçlarının,ipoteklerinin ayrıntılı bir listesini vermelerini istedi.Ortaya çıkan çekişme,ABD Büyükelçisi Henry Morgenthau'yla Talat Paşa'yı karşı karşıya getirdi.Talat Paşa'nın taleplerine büyük bir tepki gösteren diplomat,Talat Paşa'nın isteğini reddetti.(71)
Osmanlı yetkilileri,Adana vilayetinde yerel Rumlara da Ermenilere karşı uygulanan yöntemleri uygulamaya çalıştılar.Merkezi hükümet Rum mülkleriyle ilgili bilgi istemişti.Bu bilgiyi sağlamakta yavaş davranan yerel yetkililer,merkezdeki yetkililer harekete geçemeden önce,zengin Rum tüccarlarının ve sanayicilerinin mülklerini hızlı bir şekilde müsadere etmeye çalıştılar.Bu girişim,Yunan hükümetini harekete geçirdi.Hemen,Osmanlı Devleti'ne müdahalede bulundu ve Tarsus'taki müsadereler durduruldu.Merkezi hükümet yerel yetkililere,müsaderenin sadece siyasi nedenlerle ertelenmek zorunda olduğunu bildirdi.(72) Yerel yetkililere güvenmeyen Dahiliye Nezareti onlara,tasfiye komisyonunun işine karışmamaları gerektiğini hatırlatmayı gerekli gördü.Bu iş kesinlikle idari ve mali görevlilerin işiydi.Muktedir yerel çevreler açıkça nüfuzlarını kullandılar ve müsadereden merkezi hükümetin kabul edemeyeceği yollarla çıkar sağladılar.(73)
Sonuç
Gerek tehcir kanunu gerekse emval-ı metrukeyle ilgili kanun geriye dönük uygulama için çıkarılmıştı.Bu kanunlar,Osmanlı yetkililerinin yaptıkları kanundışı eylemler için bahaneler sağlamaya yönelikti.Bu tür bahane oluşturma,gelecekte Osmanlı'nın müttefiki Almanya'dan ve İtilaf Devletlerinden gelecek talepler düşünülerek gerekli görüldü.İtilaf Devletlerinin ve Almanya'nın protestolarının Osmanlı politikaları üzerinde bir etkisi oldu,fakat Osmanlı Devleti'nin yok etme ve müsadere kampanyasını durduramadılar.Sözkonusu protestolar,bu politikaların kurgusal bir yasallık kazanması sonucunu doğurdu.
Her iki kanun da,Osmanlı yetkilileri tarafından verilen gerçek emirleri yansıtmaz.Bu emirler,etnik haritayı kökten değiştirmeyi amaçlayan kapsamlı bir planı göstermektedir.Daha 30 Mayıs 1915'te,Osmanlı hükümeti,imparatorluğun Ermeni nüfusunu mülksüzleştirmeye ve ganimeti bir demografik programı finanse etmek için kullanmaya yönelik bir kampanyayı resmi olarak başlatmıştı.Bu kararla dönüşü olmayan bir noktaya varılmıştı.Fakat değiştirilecek olan,sadece ülkenin etnik haritası değildi.Osmanlı hükümeti bu fırsatı,Müslüman bir ticaret ve sanayi sınıfı yaratmak için kullanmaya karar verdi.İdeal durumda,hükümetin onayladığı kimseler,tehcir edilen öncellerinin ekonomik rolünü üstlenecekti.
Tüm devlet kurumları bu planın gerçekleştirilmesi için uğraştı.Merkezi hükümetin pek çok nezaretinden vilayetlerdeki yetkililere ve köylerin ileri gelenlerine kadar herkes Ermenilerin özel ve ortak mülklerini aktarmada işbirliği yaptılar.Program başarılı oldu.27 Şubat 1917'de,Avusturya-Macaristan istihbaratı,Halep valisinin Ticaret Nezareti'ne yolladığı yıllık bir raporu ele geçirdi.(74) Vali,merkezi hükümetin emirlerini başarılı bir şekilde yerine getirdiğini ifade ediyordu.1915'te ticaretin %80'i Hristiyanların elindeyken,şimdi %95'inin Müslüman denetimine geçeceğini tahmin etmekteydi.
Osmanlı hükümeti,amaçlarına ulaşmak için kendi kanunlarını görmezden gelmekte tereddüt etmedi.23 Kasım 1916'da İAMM'nin müdürü Şükrü Bey,Diyarbakır'daki yerel yetkililere,tehcir edilmemiş olan Ermenilerin mülklerinin tasfiyesini,benzer durumda olan,yani tehcir edilmemiş olan diğer gayrimüslimlerin ise mülklerini ellerinde tutabileceklerini bildirdi.(75) Diğer bir deyişle,Ermeni mülkleri her ne şekilde olursa olsun tasfiye edilecekti.Açıkça,Dahiliye Nezareti'ne bağlı bir müdürün basit bir emri,Osmanlı kanununun koyduğu sınırlamaların üstesinden gelmeye yeterliydi.Böylece son analizde,Ermeniler bütün şartlar altında kanuni haklarından yoksun bırakılmışlardı.Osmanlı hukuku tam bir kurguya dönüşmüştü.(76)
***
1-İnkarcı yaklaşımın kökenleri şu çalışmalarda incelenmiştir:Hilmar Kaiser,"Dall'impero alla republica:le continuita del negazionismo turco,"Storia,verita,guistizia.I crimini del XX secolo,der.Marcello Flores,(Milano:Bruno Mondadori,2001),s.89-113 ve Idem,"Le genocide armenien:negation 'a l'allemande',"L'actualite du Genocide des Armeniens.Actes du colloque organise par le Comite de Defense de la Cause Armenienne,(Paris:Edipol,1999),s.75-91.
2-Kişisel tecrübelere dayanan mükemmel bir anlatı için bkz. John Minassian,Many Hills Yet to Climb.Memoirs of an Armenian Deportee,(Santa Barbara:Jim Cook Publisher,1986).Hayatta kalanlarla yapılan mülakatlara dayanan bir analiz için bkz. Donald E. Miller ve Lorna Toryan Miller,An Oral History of the Armenian Genocide,(Berkeley:California University Press,1993).
3-Örneğin bkz. Türk devlet arşivleri genel müdürünün ifadesi:"Doğu Anadolu'da Ermeni devleti kurma hayaliyle birtakım fesat dernekleri ve partiler kurarak çeşitli vesilelerle olaylar çıkartıp Türk nüfusu katleden Ermeniler,Birinci Dünya Savaşı sırasında askerlerin cephede bulunmasından yararlanarak düşmanla işbirliği yapmışlar,devlete ihanet etmişler ve savunmasız Türklere her türlü saldırıyı reva görmüşlerdir.Bunun neticesi olarak da,Osmanlı Devleti'ni tehcir kararı almaya adeta mecbur etmişlerdir.Tehcire tabi tutulan Ermeniler,bilinmelidir ki,devlet aleyhinde faaliyette bulunan Ermenilerdir.Devlete sadakatle bağlı olan Ermeniler ise,hiçbir surette tehcire tabi tutulmamışlardır.
Tehcire tabi tutulan Ermenilerin yollarda her türlü ihtiyaçları,emniyetleri ve iskanları sağlanmış[tır]."İsmet Binark,"Önsöz",Türkiye Cumhuriyeti,Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü,Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı,Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920),(Ankara:Başbakanlık Basımevi,1994),s.xxi.Yeni çıkan bir yayında,bir yazar katliamlar yüzünden Ermeni kayıplarını 9-10.000 olarak gösterirken,25-30.000'inin hastalıklardan dolayı öldüğünü yazmaktadır.Bkz. Yusuf Halaçoğlu,Ermeni Tehciri ve Gerçekler (1914-1918),(Ankara:Türk Tarih Kurumu Basımevi,2001),s.77.
4-Provokasyon tezinin bir değerlendirmesi için bkz. Robert F. Melson,Revolution and Genocide.On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust.Leo Kuper'ın önsözü,(Chicago:Chicago University Press,1992),s.49,51,64,154,169-179.
5-İddianın tamamı için bkz. Kaiser,Le genocide armenien.
6-Confiscation des biens des refugies armeniens par le gouvernement turc.Consultation de M.M. Gilbert Gidel,Albert de Lapradelle,Louis Le Fur et Andre Mandelstam,(Paris:Imprimerie Masis,1929).
7-Aris Kalfaian Chomaklou.The History of an Armenian Village,çev.Krikor Asadoruian,der. ve önsöz ve sonsöz ekleyip yayına hazırlayan Michael Ekizian,(New York:NY,Chomaklou Compatriotic Society,1982),s.148-175.
8-Örneğin bkz. Kevork K. Baghdjian,La confiscation,par le gouvernement turc,des biens armeniens dit 'abandonnes.'Yves Ternon'un önsözüyle,(Montreal:1987);Dickran Kouymjian,"La confiscation des biens et la destruction des monuments historiques comme manifestations du processus genocidaire",L'actualite du genocide içinde,s.219-230;Stepan Astourian,"Genocidal Process,Reflections on the Armeno-Turkish Polarization",Richard G. Hovannisian,(der.),The Armenian Genocide.History,Politics,Ethics (New York,NY,St. Martin's Press,1992),s.71-72.
9-Fikret Adanır ve Hilmar Kaiser,"Migration,Deportation and Nation-Building:the Case of the Ottoman Empire",Rene Leboutte (der.),Migrations and Migrants in Historical Perspective.Permanencies and Innovations içinde,(Brüksel:Peter Lang,2000),s.273-292.
10-Report of the International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars,(Washington,D.C.:Carnegie Endowment for International Peace,1914),s.129-130,437-449.
11-Wangenheim'dan Bethmann Hollweg'e,Tarabya,25 Haziran 1914 A 12811 Auswartiges Amt,Berlin-Politisches Archiv (bundan sonra AA-PA),Türkei 168/11 No.175;Humbert'ten Wangenheim'a İzmir 25 Haziran 1914 J. No.2795 Wangenheim'dan Bethmann Hollweg'e ilişik nüsha,Tarabya,6 Haziran 1914 A 13109 AA-PA Türkei 168/11 No.179;Schönberg'den Mutius'a,Tarabya,9 Temmuz 1914 Mutius'tan Bethmann Hollweg'e ilişik,Tarabya,Temmuz 1914 A 13846 AA-PA Türkei 168/11 No.187.Saldırıların örgütleyicilerinden biri,İT İzmir katib-i mesulü Celal'di [Bayar].Bu iş için cemiyetin katib-i umumisi Midhat Şükrü [Bleda] tarafından seçilmişti.İT umumi merkezinin Celal Bey'i onaylamasından sonra mektup,hemen İstanbul'dan İzmir'e gönderildi.Yıllar sonra Bayar,yapılan eylemlerden ötürü yaklaşık 130.000 Rum'un yer değiştirdiğini söyler.İşinin daha sonra tamamlandığını ve 1923'ten sonra Yunanistan ile Türkiye arasında yapılan nüfus mübadelesiyle uluslararası camia tarafından onaylandığını alaycı bir şekilde ekler.Celal Bayar,Ben de Yazdım,cilt 5 (İstanbul:Baha Matbaası,1967),s.1568-1569;Midhat Şükrü Bleda,İmparatorluğun Çöküşü,(İstanbul:Remzi Kitabevi,1979),s.55.Rum karşıtı kampanyanın başta gelen diğer bir örgütleyicisi,İT'nin kurucu üyelerinden biri ve o zaman Karesi valisi olan Mehmed Reşid Bey'di.Anılarında,görevini,İzmir bölgesinde şiddet kullanımına izin vermeden başarıyla yerine getirmesinden ötürü övünür.Mehmed Reşid Şahingiray,Hayatı ve Hatıraları,yay.haz. Nejdet Bilgi (İzmir:Akademi Kitabevi,1997),s.112-113.Daha sonra Reşid Diyarbakır vilayetinde Ermenilerin imhasını örgütlemekten ötürü kötü bir üne sahip olacaktır ve "kasap" lakabını alacaktır;Waldburg'dan Hertling'e,Pera,5 Ağustos 1918 A 38036 AA-PA RuBland 97a/24a No.223.
12-Isaiah Friedman,Germany,Turkey,and Zionism 1897-1918,(Oxford:Oxford University Press,1977),s.197-199,213,242.Ruppin'den Lichtheim'a,Yafa,28 Mart 1915 Actions-Comite to Members'a ilişik (nüsha),Berlin,30 Nisan 1915,Central Zionist Archives,Kudüs,L 5,52.
13-Sarıkamış Muharebesi'nin bir değerlendirmesi için bkz. W.E.D. Allen ve Paul Muratoff,Caucasian Battlefields.A History of Wars on the Turco-Caucasian Border 1828-1921,(Londra:Cambridge University Press,1953),s.240-292.Sefere katılan birinin tanıklığına dayanan rapor şu kaynakta bulunmaktadır:Wangenheim'dan Bethmann Hollweg'e,Pera,17 Nisan 1915 A 13937 AA-PA Weltkrieg 11d secr./no 241 ilişik 2 no.lu Paul Schwarz raporu,İstanbul,15 Nisan 1915.
14-Soykırımın başlangıç safhası için bkz. Hilmar Kaiser,"Governing Myths Revisited",(yayınlanacak).Farklı bir yorum için bkz. Taner Akçam,"The Decision for a Genocide in the Light of Ottoman-Turkish Documents",Idem,Dialogue Across an International Divide:Essays Towards a Turkish-Armenian Dialogue,(Toronto:Zoryan Institute,2001),s.43-73.
15-Teşkilat-ı Mahsusa için bkz. Arif Cemil,Birinci Dünya Savaşı'nda Teşkilat-ı Mahsusa,(İstanbul:Arba Yayınları,1997).Muş civarındaki katliamlar için bkz. Anahide Ter-Minassian,"Un exemple,Mouch 1915",L'actualite du genocide,s.231-252.Van bölgesi için bkz. Rafael De Nogales,Four Years Beneath the Crescent,(New York,NY:Scribner's Sons,1926),s.59-137.
16-Ara Sarafian,"The Absorption of Armenian Women and Children into Muslim Households As a Structural Component of the Armenian Genocide",Omer Bartov ve Phyllis Mack (der.),In God's Name.Genocide and Religion in the Twentieth Century,(New York-Oxford:Berghahn Books,2001),s.209-221.
17-Erzurum'dan tehcir edilen Ermenilerin yaşadıkları üzerine bir çalışma için bkz. Hilmar Kaiser,"'A Scene from the Inferno.'The Armenians of Erzerum and the Genocide,1915-1916",Der Völkermord an den Armeniern und die Shoah içinde,(der.) Hans-Lukas Kieser ve Dominik Schaller,(Zürich:Chronos,2002),s.129-186.
18-Suriye Çölü'ndeki toplama ve katliam kampları için bkz. Raymond Kevorkian,"Le sort des deportes dans les camps de concentration de Syrie et de Mesopotamie" Revue d'histoire armenienne contemporaine,2 (1998),s.7-61;Idem,"Temoignages sur les camps de concentration de Syrie et Mesopotamie",ibid.,s.62-215;Idem,"Autres temoignages sur les deportations et les camps de concentration de Syrie et Mesopotamie (1915-1916)",ibid.,s.219-244.Ayrıca bkz. Hilmar Kaiser (Luther ve Nancy Eskijian'la birlikte),At the Crossroads of Der Zor.Death,Survival,and Humanitarian Resistance in Aleppo,1915-1917,(Princeton,NJ:Gomidas Institute,2001).
19-Zeytun ve Dörtyol'dan yapılan ilk tehcirler,genel tehcir kararından ve soykırım planının icrasından öncedir.Eberhard von Wolffskeel'den Sofie-Henriette von Wolffskeel'e,Bagtsche,17 Nisan 1915,Eberhard Wolffskeel von Reichenberg,Zeitoun,Mousa Dagh,Ourfa:Letters on the Armenian Genocide,der. ve sunan Hilmar Kaiser,(Princeton,NJ:Gomidas Institute,2000),s.37-41.Adana bölgesi için bir tehcir emri şu kaynakta basılmıştır:Şinasi Orel ve Süreyya Yuca,Ermenilerce Talat Paşa'ya Atfedilen Telgrafların Gerçek Yüzü,(Ankara:Türk Tarih Kurumu,1983).
20-Osmanlı Belgelerinde Ermeniler,s.92-99.
21-Arthur Beylerian,Les grandes puissances,l'Empire ottoman et les Armeniens dans les archives françaises (1914-1918).Recueil de documents (Paris:1983),s.29 (Publications de la Sorbonne,Serie Documents,34).
22-Morgenthau Sadrazam Said Halim Paşa'nın tepkisini hatırlamaktadır:"İngiliz,Fransız ve Rus hükümetleri adına tatsız bir görevim vardı.Bu devletlerin Osmanlı hükümetini yöneten kişileri Ermeni katliamlarından ötürü bizzat sorumlu tutacağına yönelik bir bildiriyi ona gönderecektim.Tabii ki bu,İtilaf başarısı durumunda bu devletlerin sadrazama,Talat'a,Enver'e,Cemal'e ve yardımcılarına sıradan katil muamelesinde bulunmaları anlamına geliyordu.Mısır hanedanının mensubuyla bir şekilde utanç kaynağı olan bu mesajı tartışmak için odaya geldiğimde,orada,her zaman olduğu gibi gergin bir şekilde tespih çekerek oturuyordu ve pek de iyi bir halet-i ruhiye içinde değildi.Hemen telgraftan bahsetti;yüzü kızgın bir ifade aldı ve tüm Ermeni ırkına karşı uzunca bir tenkide girişti." Henry Morgenthau,Ambassador Morgenthau's Story (Garden City,NY:Doubleday,Page & Comp.,1918),s.359.
23-Bu emirler Yuca ve Orel,Telegrams,s.117-119'da ve Osmanlı Belgelerinde Ermeniler,s.32-34'de yayınlandı.İtilaf deklarasyonu ile Osmanlı muvakkat tehcir kanunu arasındaki bağa ilk defa Bayur işaret etmişti.Yusuf Hikmet Bayur,Türk İnkılabı Tarihi,cilt 3,kısım 3,(Ankara:Türk Tarih Kurumu,1957;3. baskı 1991),s.38-40.
24-Bayur,Türk İnkılabı Tarihi,s.37-38.
25-Metin için bkz. Yuca ve Orel,Telegrams,s.116-117 ve Idem,Ermenilerce,s.104.
26-Karar metni için bkz. Osmanlı Belgelerinde Ermeniler,s.30-32.31 Mayıs'ta karar resmi olarak Dahiliye,Harbiye ve Maliye nezaretlerine iletildi.Azmi Süslü,Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı,(Van:Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü,1990),s.115-117.1918 Osmanlı yenilgisinden sonra ve İstanbul'un İtilaf işgali altında olduğu sırada,Ermeni yazar Haigazn Kazarian İngiliz yetkilileri için çalıştı.Ermeni Soykırımı'yla ilgili resmi Osmanlı belgelerini kopyalayabildi.İleriki yıllarda,belgelerin bir kısmı Batı dillerinde yayımlandı.Kazarian'ın bulduğu belgelerden biri,bir kabine kararının kopyasıydı.Bu belge,onayı için Sadrazam Said Halim Paşa'ya gönderilmişti.Bkz. Haigazn K. Kazarian,"Unpublished Turkish Document No.289 on the Deportations",Armenian Review,34,2 (1981),s.195-198.Fakat belgenin gerçek numarası 289 değil 270'ti.Kazarian'ın nüshası kabinenin kararından farklıdır.İngilizce versiyonunda belge,iki ek giriş paragrafı içermektedir.Bu paragraflarda tehcirin siyasi önemi daha ayrıntılı değerlendirilmektedir.Ayrıca,tehcirin meseleyi kökten çözeceği ve tasfiye edeceği vurgulanmaktadır.Kazarian'ın nüshasını tartışırken Dadrian,Ermeni gazetesi 'Hairenik'te,1964'te basılan Ermeni versiyonuna dayanmaktadır.Tezkerenin,'kökten çözüm' kelimeleriyle soykırım kararını açıklayan 'çok gizli' bir belge olduğu sonucuna ulaşmaktadır.Vahakn N. Dadrian,Warrant for Genocide.Key Elements of Turko-Armenian Conflict,(New Brunswick,NJ-Londra:Transaction Publishers,1999),s.123-124,130.
27-Adanır ve Kaiser,Migration.Ayrıca bkz. Fuat Dündar,İttihat ve Terakki'nin Müslümanları İskan Politikası (1913-1918),(İstanbul:İletişim Yayınları,2001).Dündar,iskan programıyla ilgili bolca malzeme sunmaktadır,ancak programın Ermeni Soykırımı'yla bağlantısını önemsememektedir.
28-Metin için bkz. Süslü,Ermeniler,s.113-115.Metnin faksimile bir kopyası ve Fransızca tercümesi için bkz. Documents sur les Armeniens-ottomans,Presidence du conseil,Direction generale de la presse et de l'information,t.y.,belge No.1916 (112),s.90-93.Bu yayın,Askeri Tarih Belgeleri Dergisi'nin 83. sayısında (1983) yer alan metnin Fransızca tercümesidir.İAMM ile ilgili daha fazla bilgi için bkz. Ahmet Halaçoğlu,Balkan Harbi Sırasında Rumeli'den Türk Göçleri (1912-1913),(Ankara:Türk Tarih Kurumu,1994),s.108-121;Nedim İpek,"Birinci Dünya Savaşı Esnasında Karadeniz ve Doğu Anadolu'da Cereyan Eden Göçler",19 Mayıs ve Milli Mücadelede Samsun Sempozyumu.Bildiriler.16-20 Mayıs 1994 (Samsun:Ondokuz Mayıs Üniversitesi,t.y.),s.70-81;ayrıca bkz. H. Yıldırım Ağanoğlu,Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Balkanlar'ın Makus Talihi:Göç (İstanbul:Kum Saati,2001).
29-Ayrıntılar için bkz. Kaiser,A Scene from the Inferno,s.152-156.
30-Nezaretten Erzurum vilayetine,9 Haziran 1915,İAMM 200 Başbakanlık Osmanlı Arşivi,Dahiliye Nezareti Evrakı,Dahiliye Şifre Kalemi (bundan sonra DH.ŞFR) 53/303;Yuca ve Orel,Telegrams,s.119;Idem,Ermenilerce,s.250.Ayrıca bkz. Kaiser,A Scene from the Inferno.
31-Metnin bir kopyası İngilizce tercümesiyle birlikte Documents,Başbakanlık,Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü,t.y.,s.74-80'de bulunmaktadır.Bu metin,Askeri Tarih Belgeleri Dergisi'nin 81. sayısında (1982) yer alan belgenin İngilizce tercümesidir.
32-Osmanlı hukukunda ağaçlar özel mülkiyetti.Ağaçların ekilmiş olduğu toprak üzerinde de hak iddiası anlamına gelmekteydi.Colin Imber,"The Status of Orchards and Fruit Trees in Ottoman Law",Tarih Enstitüsü Dergisi,12 (1981-1982),s.763-774.Ayrıca bkz. Stanley Fisher,Ottoman Land Laws.Containing the Ottoman Land Code and Other Legislation Affecting Land With Notes and an Appendix of Cyprus Laws and Rules Relating to Land,(Londra:Oxford UP,1919).
33-Weber,İstanbul,9 Ağustos 1915,J. No.Zu 6062 AA-PA Konstantinopel 96.
34-Hohenlohe'den Bethmann Hollweg'e,İstanbul,16 Eylül 1915,J. No.6358 AA-PA Konstantinopel 96.
35-Ermeni mülkleri meselesiyle ilgili Alman politikaları şu kaynakta daha ayrıntılı olarak ele alınmıştır:Hilmar Kaiser,"Die deutsche Diplomatie und der armenische Völkermord",Osmanismus,Nationalismus und der Kaukasus:Muslime und Christen,Türken und Armenier im 19. und 20. Jahrhundert içinde,(der.) Fikret Adanır ve Bernd Bonwetsch (yayınlanacak).
36-Kanun için bkz. Daehnhardt'tan Bethmann Hollweg'e,İstanbul,2 Ekim 1915 J. No. 2280 AA-PA Konstantinopel 99 copy.
37-Konstantin Freiherr von Neurath'tan Bethmann Hollweg'e,Pera,5 Ekim 1915,J. No. 8102 AA-PA Konstantinopel 99.
38-Avusturya-Macaristan Ticaret Odası'ndan Avusturya-Macaristan Elçiliği'ne,n. p.,8 Ekim 1915 ilişik kopya Neurath'tan Bethmann Hollweg'e,Pera,28 Şubat 1916 J. No. 2280 AA-PA Konstantinopel 99.
39-Konsolosluktan Kurt Ziemke'ye,İstanbul,13 Kasım 1915 AA-PA,General Konsulat Konstantinopel (bundan sonra GK-K),Regelung der Vermögensverhaltnisse verschickter Personen.
40-Josef Martens'ten Bethmann Hollweg'e,İstanbul,10 Aralık 1915 J. N. 11331 AA-PA,GK-K,Regelung der Vermögensverhaltnisse verschickter Personen No. 461 kopya.
41-Vilayet merkezlerinde ve kasabalarda 33 komisyon kuruldu:Adana (Adana ve Mersin için);Cebel-i Bereket;Kozan;Mudanya (Mudanya,Karacabey ve Kermasti (Mustafakemalpaşa için);Gemlik (Gemlik ve Orhan Gazi için);Bilecik (Ertuğrul kazası ve ona bağlı yerler için);Yozgat (Yozgat,Kırşehir ve Boğazlıyan için);Ankara (Ankara,Keskin ve Çorum için);Samsun (Samsun,Bafra,Çarşamba,Trene (Terme için);Ordu (Ünye,Fatsa ve Tirebolu için);Trabzon (Sivas,Amasya,Hacıköy ve Gümüşhane için);Merzifon (Merzifon ve Havza için);Tokat;İzmit (İzmit,Yalova ve Karamürsel için);Adapazarı (Adapazarı,Kandıra ve Geyve için);Eskişehir;Sivrihisar (Sivrihisar ve Mihalıççık için);Kayseri;Develi;Halep;Maraş;Antakya;Konya;Erzurum;Bitlis;Mamuret-ul Aziz;Diyarbakır;Niğde;Afyon.Daha sonra Rodosçuk (Edirne vilayeti için),İstanbul ve Urfa ilave edildi.Martens'ten Bethmann Hollweg'e,İstanbul,18 Aralık 1915 J. No. 11331 AA-PA Konstantinopel 98 No. 401;Weber,İstanbul,25 Mart 1916 AA-PA,GK-K,Regelung der Vermögensverhaltnisse verschickter Personen.
42-Nazırdan Adana,Erzurum,Ankara,Bitlis,Halep,Diyarbakır,Bursa,Sivas,Trabzon,Mamuret-ul Aziz,Konya vilayetlerine,İzmit,Eskişehir,Urfa,Canik,Karesi,Kayseri,Afyon,Niğde,Maraş kazalarına,Adana,Halep,Sivas,Mamuret-ul Aziz,Diyarbakır,Canik,İzmit,Karesi tasfiye komisyonlarına,24 Ağustos 1915,İAMM,İstatistik Şubesi,DH.ŞFR 55/184.
43-Safvet'ten Ordu Tasfiye Komisyonu'na,7 Şubat 1916,İAMM 89 DH.ŞFR 60/277.
44-Talat Paşa'dan Edirne,Adana,Ankara,Erzurum,Bitlis,Halep,Bursa,Diyarbakır,Sivas,Trabzon,Mamuret-ul Aziz,Konya vilayetlerine,İzmit,Eskişehir,Niğde,Afyon,Urfa,Maraş,Karesi,Canik kazalarına ve tasfiye komisyonlarına,16 Mayıs 1916,İAMM,İskan Şubesi,209 DH.ŞFR 64/39.
45-Talat Paşa'dan Erzurum,Adana,Ankara,Aydın,Bitlis,Halep,Bursa,Diyarbakır,Suriye,Sivas,Trabzon,Mamuret-ul Aziz,Musul,Van vilayetlerine,Urfa,İzmit,Canik,Zor,Karesi,Kayseri,Afyon,Maraş,Eskişehir,Niğde kazalarına,Adana,Halep,Maraş,Diyarbakır,Sivas,Trabzon,Mamuret-ul Aziz,Erzurum,İzmit tasfiye komisyonlarına,11 Ağustos 1915,İAMM,DH.ŞFR 54-a/388.Bursa'daki Avusturya-Macaristan temsilcisi yerel Ermeni nüfusun tehciriyle ilgili 16 Ağustos 1915'te bilgi verdi.Borçluların ortadan kaybolmasından ötürü yabancı şirketlerin zarar göreceği beklentisi içindeydi.Fakir Ermeniler ev eşyalarını satmaya çalışırken,zengin sınıflar evlerini dayalı-döşeli kiralamak istiyorlardı.Ev eşyaları için yerel Müslüman nüfusun ödediği fiyatlar çok düşüktü.Ermeni depolarında müsadere edilen ve komisyonlar tarafından satılan veya açık artırmaya çıkarılan mallar değerinin %25'ini ancak getirdi;[Ludwig Trano'dan] Elçiliğe,Bursa,16 Ağustos 1915 No. 441/P kopya,[Pallavicini'den Burian'a] ilişik,Jeniköj,24 Ağustos 1915 No. 69/P Haus-,Hof- und Staatsarchiv,Viyana (bundan sonra HHStA),PA XII 209;Trano'dan Elçiliğe,Bursa,19 Ağustos 1915 No. 453/P kopya,Pallavicini'den Burian'a ilişik,Jeniköj,27 Ağustos 1915 No. 70/P.B HHStA PA XII 209.Bu çalışmada kullanılan Avusturya-Macaristan belgeleri Artem Ohandjanian tarafından derlenmiş ve yayınlanmıştır:The Armenian Genocide.Documentation,cilt 2,(Münih:Institut für armenische Fragen,1988).Mersin'deki Amerikan konsolosu durumu şöyle özetlemektedir:"Tehcir edilme beklentisine giren Ermeniler bütün gayrimenkullerini yok fiyatına satıyorlar".Nathan'dan Morgenthau'ya Mersin,7 Ağustos 1915 No. 467 kopya Morgenthau'dan Dışişleri Bakanı'na,ilişik,İstanbul,15 Ağustos 1915,United States-National Archives,Record Group 59 (bundan sonra US-NA,RG 59),867.4016/124.Bu çalışmada kullanılan Amerika Ulusal Arşivleri ve Kongre Kütüphanesi belgeleri şurada yayınlanmıştır:Ara Sarafian (der.),United States Official Documents on the Armenian Genocide,cilt 1-3,(Watertown:MA,1993-1995) (Archival Collections on the Armenian Genocide).
46-Ali Münif Bey'den Sivas vilayetine,20 Temmuz 1915,İAMM 66 DH.ŞFR 54-a/
47-Ali Münif Bey için bkz. Kaiser,Dall'impero alla republicca,s.98-103.
48-Ali Münif Bey'den Adana,Halep,Erzurum,Bitlis,Van,Diyarbakır vilayetlerine,Maraş kazasına,14 Haziran 1915,İAMM DH.ŞFR 54/15.
49-Ali Münif Bey'den Adana,Halep,Maraş komisyonlarına,Adana,Erzurum,Bitlis,Diyarbakır,Halep,Bursa vilayetlerine,Maraş,Kayseri,Karesi kazalarına,22 Haziran 1915,İAMM 316 DH.ŞFR 54/101.
50-Ali Münif Bey'den Adana,Erzurum,Bitlis ve Van vilayetlerine,24 Haziran 1915,Bab-ı Ali,İAMM BOA,DH.ŞFR 54/137.Adana'daki yetkililer istenen bilgiyi göndermek için pek acele davranmamış görünmektedir.Bu,Ali Münif Bey'in 10 Temmuz 1915'te onlara konuyu hatırlatmasından anlaşılmaktadır.Ali Münif Bey'den Adana vilayetine 10 Temmuz 1915,İAMM 37 DH.ŞFR 54/374.
51-Talat Paşa'dan Erzurum,Aydın,Bitlis,Beyrut,Suriye,Konya,Musul,Van vilayetlerine,Mersin,Bolu,Teke,Cebel-i Lübnan,Zor,Çanakkale,Afyon,Kütahya,Menteşe,Maraş sancaklarına,19 Haziran 1916,İAMM,İstatistik Şubesi Gen. 6773 Spec. 296 DH.ŞFR 65/36;Talat Paşa'dan Niğde sancağına,12 Temmuz 1916,AMMU İskan Şubesi DH.ŞFR 65/192;Kalfaian,Chomaklou,s.169.Peter'dan Morgenthau'ya,Samsun,10 Temmuz 1915 Çeviri,Library of Congress,Morgenthau Papers,Reel 7/619.Nathan'dan Morgenthau'ya,Mersin,30 Ekim 1915,No. 501 kopya Morgenthau'dan Dışişleri Bakanı'na ilişik,İstanbul,16 Kasım 1915,No. 634 US-NA,RG 59,867.4016/238;savaşın başlangıcından beri Harput'ta Amerikan Konsolosluğu'nda çalışan Amerikan Konsolosu Leslie A. Davis'in raporu,Port Jefferson,NY,9 Şubat 1918,US-NA,RG 59,867.00/803;Zeytun,Nisan 1915'te ilk Ermeni topluluklarının ilk tehcir edildikleri yerlerden biriydi.Kasabaya hemen Makedonya'dan gelen Müslümanlar iskan edildi.Jackson'dan Morgenthau'ya,Halep,12 Mayıs 1915,No. 267 kopya Jackson'dan Lansing'e ilişik,Halep,12 Mayıs 1915 US-NA,RG 59,867.4016/72.
52-Nezaretten Konya,Bursa,Ankara,Sivas vilayetlerine,Kayseri kazasına,27 Aralık 1915,EUM DH.ŞFR 59/107;Nezaretten Cemal Paşa'ya,16 Nisan 1916,İAMM İskan Şubesi 17 DH.ŞFR 63/11.Müsadere edilen Ermeni evlerinin hepsi İAMM'nin kullanımına ayrılmamıştı.Bursa'da İT mensupları Ermeni evlerini kendi adlarına kaydettiler.Tapu memurları,Ermenilerle,mülkleri kendileri üzerine veya İT adına hiçbir ödeme yapmaksızın alan İttihatçılar arasında sözlü yapılan sözleşmeleri kabul etti.Trano'dan Elçiliğe,Bursa,19 Ağustos 1915,No. 453/P kopya Pallavicini'den Burian'a ilişik,Jeniköj,27 Ağustos 1915,No. 70/P.B HHStA PA XII 209;[Trano]'dan Elçiliğe,Bursa,23 Ağustos 1915,HHStA PA XII 209 No. 464/P kopya Pallavicini'den Burian'a ilişik,Jeniköj,31 Ağustos 1915,HHStA PA XII 209 No. 71/P.B.
53-Nezaretten Edirne,Erzurum,Adana,Ankara,Aydın,Bitlis,Basra,Bağdat,Beyrut,Hicaz,Halep,Bursa,Diyarbakır,Suriye,Sivas,Tr
54-Talat Paşa'dan Bursa,Aydın,Adana,Edirne vilayetlerine,Menteşe,Antalya,Mersin,Karesi ve İzmit sancaklarına,2 Temmuz 1916,İAMM,İstatistik Şubesi 56 DH.ŞFR 65/140.
55-Ali Münif Bey'den Adana,Halep,Erzurum,Bitlis,Diyarbakır,Mamuret-ul Aziz,Sivas,Bursa,Trabzon vilayetlerine,Maraş,Kayseri,Canik,İzmit,Karesi ve Urfa kazalarına,Adana ve Halep Emval-i Metruke komisyonlarına,13 Temmuz 1915,EUM Gen. 384 DH.ŞFR 54/442.
56-Talat Paşa'dan Adana,Ankara,Konya,Sivas,Bursa vilayetlerine,İzmit,Eskişehir,Kayseri,Niğde,Ertuğrul,Afyon sancaklarına,3 Eylül 1916,AMMU Spec. 445 DH.ŞFR 67/178.
57-Adanır ve Kaiser,"Migration,Deportation".Ayrıca bkz. Dündar,İskan Politikası.
58-Nezaretten Adana,Erzurum,Ankara,Bitlis,Canik,Halep,Bursa,Sivas,Trabzon,Mamuret-ul Aziz,Konya vilayetlerine,Urfa,Eskişehir,İzmit,Karesi,Çanakkale,Maraş,Niğde,Afyon kazalarına,Bursa,Adana,Halep,Sivas,Canik,Diyarbakır,Erzurum,Mamuret-ul Aziz,Karesi komisyonlarına,29 Ağustos 1915,İAMM 502 DH.ŞFR 55/330.
59-Nazırdan Sivas vilayetine,2 Ekim 1915,İAMM 705 DH.ŞFR 56/254.
60-Ali Münif Bey'den Adana,Ankara vilayetlerine,İzmit,Eskişehir,Karesi,Afyon sancaklarına,13 Ağustos 1915,İAMM İstatistik Şubesi 454 DH.ŞFR 54-a/390;Hamid Bey'den vilayetlere 25 Ağustos 1915,İAMM İstatistik Şubesi DH.ŞFR 55/210;Mutasarrıftan komisyon başkanına,25 Ağustos 1915,Kalfaian,Chomaklou,s.151.Daha geniş bir ihtiyaç maddesi listesi,Ibid.s.155'te yayınlanmıştır;Burhaneddin'den valiye,13 Eylül 1915,Kalfaian,Chomaklou,içinde,s.161;Ali Hamdi,23 Eylül 1915,Kalfaian,Chomaklou,içinde,s.171.
61-Talat Paşa'dan tasfiye komisyonlarına,16 Şubat 1916,İAMM Gen. 955 DH.ŞFR 61/31.
62-Talat Paşa'dan Kayseri kazasına,9 Şubat 1916,İAMM DH.ŞFR 60/275.Benzer olaylar Kayseri bölgesi için daha Ağustos 1915'te kaydedilmişti;Kalfaian,Chomaklou,s.157.Kayseri'deki muhtekirin listesi için bkz. Ahmet Rıfat Çalıka,Kurtuluş Savaşında Adalet Bakanı Ahmet Rıfat Çalıka'nın Anıları,(yay.haz.),Hurşit Çalıka,(İstanbul,1992),s.35.
63-[Trano]'dan Elçiliğe,Bursa,23 Ağustos 1915,HHStA PA XII 209 No. 464/P kopya Pallavicini'den Burian'a ilişik,Jeniköj,31 Ağustos 1915,HHStA PA XII 209 No. 71/P.B.
64-Kwiatkowski'den Burian'a,Trabzon,4 Eylül 1915,HHStA PA XXXVIII 368 Z.54/P.
65-Nadamlenzki'den Pallavicini'ye,Edirne,29 Ekim 1915,Z.95/P kopya,Nadamlenzki'den Pallavicini'ye,Edirne,2 Kasım 1915,HHStA PA XII 463 Z.97/P kopya Pallavicini'den Burian'a ilişik,İstanbul,7 Kasım 1915,No. 93/P.B. HHStA XII 463.İzmit'te Ermeni evlerinin yağmalanması için bkz. "Bericht eines Missionars",İzmit,1 Eylül 1915,Diözesanarchiv Wien,Maria Empfangnis Verein II,fasc.8.
66-Hamid'den Adana vilayetine,8 Eylül 1915,İAMM İstatistik Şubesi DH.ŞFR 55-a/171;Mutasarrıftan komisyon başkanına,18 Ağustos 1915,Kalfaian,Chomaklou içinde,s.159.
67-Nezaretten Erzurum,Adana,Ankara,Bitlis,Halep,Bursa,Diyarbakır,Suriye,Sivas,Trabzon,Mamuret-ul Aziz,Van,Konya vilayetlerine,Urfa,İzmit,Canik,Karesi,Kayseri,Afyon,Maraş,Eskişehir kazalarına,Halep,Adana,Sivas,Trabzon komisyonlarına,28 Ağustos 1915,İAMM 499 DH.ŞFR 55/280.
68-Morgenthau'dan Dışişleri Bakanı'na,İstanbul,26 Temmuz 1915,US-NA,RG 59,867.4016/105.Buna rağmen Ermeni topluluğu mallarının bir kısmını emniyet altına almaya çalıştı.Heizer'dan Morgenthau'ya,Trabzon,7 Temmuz 1915,kopya Morgenthau'dan Dışişleri Bakanı'na ilişik,İstanbul,20 Temmuz 1915,US-NA,RG 59,867.4016/103.
69-Davis'ten Morgenthau'ya,Mamuret-ul Aziz,30 Haziran 1915,No. 62 Hoffman Philip'ten Dışişleri Bakanı'na ilişik,İstanbul,17 Şubat 1916,No. 970 US-NA,RG 59,867.4016/269;Heizer'dan Morgenthau'ya,Trabzon,25 Eylül 1915 kopya,Kongre Kütüphanesi,Morgenthau Papers,Reel 7/718;Peter'dan Morgenthau'ya,Samsun,4 Aralık 1915,No. 355 Morgenthau'dan Dışişleri Bakanı'na ilişik,İstanbul,4 Ocak 1916,No. 805 US-NA,RG 59,867.4016/259;Bertha B. Morley,Marsovan 1915:The Diaries of Bertha Morley,(der.) Hilmar Kaiser,(Ann Arbor,MI:Gomidas Institute,1999),s.11,32.
70-Nezaretten Sivas,Trabzon,Mamuret-ul Aziz vilayetlerine,Canik kazasına,27 Haziran 1915,İAMM Dh.ŞFR 54/202;Yüce ve Orel,Telegrams,s.119;Idem,Ermenilerce,s.252.
71-Federal Sigorta Şirketi'nden Asfazadour'a,Zürih,10 Mart 1916,Beylerian,Les grandes puissances içinde,s.175-176.New York Hayat Sigortası Şirketi'nin yazışmalarının bir kısmı şurada yeniden basıldı:Shavarsh Toriguian,The Armenian Question and International Law,2. baskı,(La Verne,CA:La Verne UP,1988),s.136-145.Amerika Büyükelçisi Morgenthau anılarında olayı şöyle anlatmaktadır:"Bir gün Talat Paşa,belki de hayatımda duyduğum en hayret verici ricada bulundu. ...Talat Paşa'nın söylediği şuydu:'Amerikan hayat sigortası şirketlerinden Ermeni poliçe sahiplerinin tam bir listesini bize göndermelerini istemenizi diliyorum.Şu an hepsi fiilen ölmüş durumdalar ve parayı almak için mirasçı bırakmadılar.Tabii ki,bunların hepsi yasal olarak devlete geçmeli.Şimdi bunların sahibi devlettir.Yapacak mısınız?' Bu çok,çok fazlaydı ve sükunetimi kaybettim.'Benden öyle bir liste alamayacaksınız' dedim ve onu bırakıp gittim".Morgenthau,Ambassador Morgenthau's Story,s.339.Varolan kanıtlardan habersiz olan Heath Lowry,meseleyi Morgenthau'nun icadı olarak sunmaya çalışmaktadır.Heath W. Lowry,The Story Behind Ambassador Morgenthau's Story,(İstanbul:Isis Press,1990),s.41-47.Lowry'nin hikayesinin ardındaki hikaye için bkz. Roger W. Smith,Eric Markusen ve Robert Jay Lifton,"Professional Ethics and the Denial of the Armenian Genocide",Holocaust and Genocide Studies,9(1995),s.1-22.
72-Nazırdan Adana vilayetine,1 Temmuz 1915,İAMM 36 DH.ŞFR 54/264.Ayrıca bkz. Ali Münif Bey'den Adana vilayetine,29 Temmuz 1915,İUDM Dh.ŞFR 54-a/165.22 Aralık 1915'te,Emniyet-i Umumi Müdüriyeti Adana'daki yerel yetkililerle birlikte orada ne kadar Rum'un yaşadığını,ne kadar imalathane,dükkan ve okulları olduğunu araştırdı.Ayrıca,siyasi görüşlerini,ekonomik durumlarını ve liderlerinin kim olduğunu sordu.Rumlara karşı alınan önlemlerin ertelenmiş olmasıyla ilgili duyurunun sadece bir özür olmadığı açıktı.Safvet'ten Adana vilayetine,22 Aralık 1915,EUM Spec. 125 Dh.ŞFR 59/62.
73-Ali Münif Bey'den Adana Komisyonu'na,22 Haziran 1915,İAMM 2 DH.ŞFR 54/105.
74-İstihbarat Raporu,İstanbul,27 Şubat 1917,No. 47 HHStA PA XL 275.
75-Şükrü'den Diyarbakır vilayetine,23 Kasım 1916,AMMU,İskan Şubesi Gen. 1089 DH.ŞFR 70/79.
76-Christian Gerlach'ın önemli çalışması çok geç çıktığından,bu makalede yararlanamadım.Christian Gerlach,"Nationsbildung im Krieg:Wirtschaftliche Faktoren bei der Vernichtung der Armenier und beim Mord an den ungarischen Juden",Der Völkermord an den Armeniern und die Shoah içinde,s.347-422.
-------------------------------------------------------------------------------------
*İmparatorluktan Cumhuriyete:Türkiye'de Etnik Çatışma,(der.) Erik Jan Zürcher,İstanbul,İletişim Yayınları,2005,s. 123-156.
11 Ağustos 1915'te,Talat Paşa yerel yetkililere gönderdiği bir telgrafta,yabancı şirketler meselesine değindi.Ermeni mallarının israfından şikayet etti.Ayrıca,muhtekirler fırsatları kullanarak uygun diğer müşterilerin çıkarlarına zarar veriyorlardı.Bundan dolayı,yabancılar veya bilinmeyen kişiler,hiçbir koşul altında tehcir bölgelerine sokulmayacaktı.Böyle kişiler mevcutsa,hemen gönderilmeliydi.Mülklerin istenmeyen kişiler tarafından satın alınmasına derhal son verilecekti.Talat Paşa,Ermeni mülklerinin tasfiyesinden yabancıların yararlanmaması gerektiğini vurguladı.(45) Müsadere edilen Ermeni mülklerini satın alma yasağı gayrimüslim Osmanlılara da uygulandı.6 Ocak 1916'da,Talat Paşa Osmanlı ekonomisinin sadece Müslüman bir ekonomi olacağını kesin bir şekilde ifade etti.Ermeni mülklerinin Müslüman ellere geçmesi gerekliliğini bildirdi.Bu amaca ulaşmak için hükümet,Müslüman şirketlerin sayısını artırmak niyetindeydi.Sınırlı sayıdaki potansiyel Müslüman sanayiciyi ve büyük ölçekli girişimciyi hesaba katarak hükümet,anonim şirketlerin kurulmasını teşvik etti.Yeni şirketler,yabancı sermaye kontrolü altına girmekten korunmak zorundaydı.Bu nedenle hükümet onları denetleyecekti.Ayrıca,yeni şirketleri sadece saygın kişiler yönetmeliydi;bu sayede,gelecekte başarılı olmaları sağlanabilecekti.Bu amaçlar doğrultusunda,Ermeni mülkleri bireysel müşterilere ve şirketlere ucuz bir fiyatla aktarılmalıydı.Zanaatkarların ve köylülerin satın alabilmeleri için,anonim şirketlerden küçük hisseler çıkaracaklardı.Yabancılar tarafından alınmasını engellemek için de,hisse sahiplerinin adları kaydedilmek zorundaydı.Yeni şirketler özel veya anonim girişimler olacağından,hayır kurumlarını destekleme amaçlı şirketlerin kurulması istenmedi ve buna uygun yasaklar getirildi.Projenin önemini belirterek merkezi hükümet,bu konuyla ilgili katedilen mesafeyi sürekli rapor etmeleri için yerel yetkililere talimat verdi.(46)
Gizli nizamnamelere uygun bir şekilde,özel ve ortak Ermeni mülkleri Osmanlı hükümetinin iskan programının maddi temelini oluşturdu.Başlangıçta,müsadereyi ve iskan sürecini Talat Paşa'nın vekili Ali Münif Bey(47) idare etti.14 Haziran 1915'te,Ali Münif Bey,tehcirin ilk aşamada uygulanacağı bölgelerdeki yerel yetkililere mesaj gönderdi.Boşaltılan Ermeni köylerinin bir listesini istedi.Ayrıca,yerel yetkililerden ekilebilir toprakla ilgili,toprağın kalitesi ve verimliliği dahil olmak üzere,bilgi vermeleri bekleniyordu.Buna eşdeğer bilgi,tehcir edilen Ermenilerin sayısı,gerçek mülkleri,arazilerinin büyüklüğü ve değeri,muhacirlerin nerelere iskan edilmiş olduklarıydı.(48) Aynı şekilde,Ermeni okulları ve içlerindeki demirbaşlar kaydedilmeliydi.(49) 22 Haziran 1915'e gelindiğinde,Bursa vilayeti,Kayseri ve Karesi sancakları tehcir bölgelerine eklenmişti.24 Haziran 1915'te,Ali Münif Bey,tehcir edilenlerin sayısı ve gidecekleri yerlerle ilgili bir rapor istedi.(50) Kısa bir süre içinde,pek çok Ermeni evi savaş bölgelerinden gelen Müslüman muhacirlere dağıtıldı.(51) Diğer yeni gelenler,Suriye'den göç ettirilen Arap aileleri gibi,siyasi nedenlerle tehcir edilen Müslümanlardı.(52)
Dahiliye Nezareti,iskan programını koordine etmek için gittikçe daha fazla yeni veriye ihtiyaç duyuyordu.20 Temmuz 1915'te nezaret,imparatorlukta bir nüfus sayımı yapılması ve toprak sahipliğinin genel olarak incelenmesi için emir verdi.Bir ay içinde bütün toprak mülkiyetinin bir kaydı,istatistiği ve ayrıntılı haritaları yapılacaktı.Çalışma,idari yapıyı köy düzeyine kadar,köylerde ve kasabalarda ikamet edenlerin milliyetini,geçmişteki ve şimdiki servetlerini göstermek zorundaydı.(53) 2 Temmuz 1916'da Talat Paşa,yabancı yatırımın ve çiftliklerin yüksek bir yoğunlukta bulunduğu bölgelerde gayrimüslimlere ait büyük toprak mülkiyetinin incelenmesi için emir verdi.(54)
Komisyonlar iskan sürecini denetlemekle ve merkezi hükümete düzenli bir şekilde rapor vermekle görevlendirildi.Öncelikli işlerden biri,üretimi mümkün olduğu kadar eski düzeylerine çıkarmaktı.(55) Muhacirlerin durumuna gelince,mülk edinmeleri Osmanlı vatandaşlığını kabul etmelerine bağlıydı.Pek çok muhacir bunun uygun bir şey olmadığını hissetmiş olmalıydı ki,Talat Paşa,3 Eylül 1916'da,Osmanlı vatandaşı olmayanların bütün malları iade etmelerini ve gönderilmelerini emretti.(56)
İmparatorluğun batı vilayetlerinde yeni yerleştirilenler,çoğunlukla,Türkleştirme çabasıyla doğu bölgesinden tehcir edilen Müslüman Kürtlerdi.Doğu vilayetlerinde,Diyarbakır,Urfa ve Hüsn-i Mansur civarındaki kazalar gibi geniş bölgeler,"Türkleştirme bölgeleri" olarak tayin edildiler.Yeni iskan edilen diğer bir grup,Rus ordusunun işgal ettiği bölgelerden gelen Müslüman göçmenlerdi.(57)
Ermeni mülkleri açık artırmada satılarak elde edilen gelir,Müslüman nüfusun giysi ve diğer eşyalar gibi günlük hayattaki eksiklerini tamamlamak için de kullanıldı.(58) Ayrıca İAMM,tehciri ve Ermeni mülklerinin tasfiyesini düzenlediğinden,mülkleri tehcirin maliyetini karşılamak amacıyla da kullandı.2 Ekim 1915'te,Sivas'taki yetkililer,Müslüman arabacıların tehcir sırasında uğradığı zararların Ermeni mülkleriyle karşılanması için yetkili kılındı.Mülk değerinin yetersiz kalması durumunda,İAMM üstünü tamamlama vaadinde bulunuyordu.(59) Fakat Ermeni mallarının büyük bir kısmı açık artırmaya hiç çıkarılmadı veya satılmadı.Osmanlı ordusunun,buğday,sabun ve tıbbi malzeme ihtiyacını karşılamak için kullanıldı.(60)
Doğal olarak,Ermeni mallarının düşük değerle aktarımı,yerel Müslüman çevrelere,hükümetin planlarından farklı yollarla çıkar sağlama fırsatları yarattı.Bazı Müslüman şirketler,Ermeni mallarını,açık artırma yönteminden kurtularak ucuza elde etmeyi başardılar.Daha sonra,bu şirketler malları üçüncü kişilere satarak önemli karlar sağladılar.(61) Kayseri'de,aceleyle kurulmuş bir Müslüman şirket Ermenilere ait dükkanları ve içindeki malları toptan 200 Türk lirasına satın aldı.Kısa bir süre sonra bu mallar 10.000 liraya satıldı.(62) Bursa'da,yerel İT teşkilatı ve bazı mensupları,Ermeni ev ve toprak sahiplerini,zorla tapu dairesine götürdüler.Orada mallarını hiçbir zorlama olmadan sattıklarını ve teklif edilen fiyatın yeterli olduğunu ilan etmek zorunda bırakıldılar.Bu ilan üzerine Ermeni mal sahibine,eline içinde para olan bir torba verilirdi.Mal sahibi,paranın toplamını saymak ve tam olduğunu ilan etmek,odadan çıktığı zaman ise parayı torbaya geri koymak ve memurlara geri vermek zorundaydı.(63)
Trabzon'daki Avusturya-Macaristan konsolosu Ernst von Kwiatkowski,müsaderenin yerel memurlarla ilgili kısmını soygun olarak niteledi.Ermenilerin hayatı gibi,Ermeni malları da korumasız bırakılmıştı.Subaylar,memurlar ve polisler yağmanın içindeydiler.Üst düzey bir Osmanlı yetkilisi Kwiatkowski'ye,Ermenilere ait mücevherlerin ve paranın yarısından fazlasının ortadan kaybolduğunu söylemişti.Trabzon'da askerler yüzük ve diğer mücevheratı satarken,sadece 1200 lira,7500 ruble,biraz mücevher ve birkaç halı müsadere edilmişti.Giresun'da yetkililer Ermeni mallarını resmi olarak sadece toplam 102 liraya müsadere etmişlerdi;gerçek değer ise yaklaşık 10.000 lira olarak hesaplanmaktaydı.(64) Edirne'de zengin Ermenilere,toplanmadan ve tehcir edilmeden önce 30 dakika süre verildi.Tehcir edilenler,40 kuruştan daha fazla olmamak üzere para ve bir-iki giysi alabileceklerdi.Daha sonra,yerel görevliler boşaltılan evlerde partiler düzenlediler ve ne istedilerse aldılar.Kalan ve daha az değerli olan eşyalar açık artırmaya çıkarıldı.Orada bulunan Avusturya-Macaristan konsolosu Arthur Ritter von Nadamlenzki,Osmanlı yetkililerinin büyük bir ganimet elde ettikleri sonucuna vardı.(65)
Müslüman şahısların yaptığı ihtikar,Osmanlı hükümetinin karşı karşıya kaldığı tek sorun değildi.İleride kendilerini bekleyen şeyi anlayan Ermeni mülk sahipleri,malları başkalarına aktarmak yoluyla,ne kadarını kurtarabilirlerse kurtarmaya çalıştılar.Bazen,bu işlemin anlaşılmaması için takma isimler kullanıldı.(66) Genellikle,Ermeniler mallarını Osmanlı vatandaşı olmayan diğer Ermenilere aktarıyor gibi görünmekteydi.(67) Bu tür aktarmaları ve satışları önlemek amacıyla,Trabzon'daki yerel yetkililer,böyle faaliyetlerde bulunacak olan Ermenilerin divan-ı harpte yargılanacağını ilan ettiler.(68) Osmanlı yetkililerinin el koymasından kaçınmanın diğer bir yolu,değerli eşyaları Amerikan misyonerlerine ve konsoloslara vermekti.Planları,tehcir edilenlerin mallarının daha sonra gittikleri yerde posta yoluyla almalarıydı.Tehcir edilenin ölmesi durumunda,mallar ülke dışındaki yakınlarına gönderilebilirdi.(69) Kısa bir zaman sonra Osmanlı hükümetinin Ermeni mallarının sahiplerine postalanmasını yasaklaması şaşırtıcı değildi.(70) Bu yasaklama,resmi suç niyetinin açık bir ifadesiydi.Yetkililerin,tehcir edilenlerin mallarının satışlarından elde edilen gelirleri yasal sahiplerine teslim etmek niyetinde olmadıklarını kesin bir şekilde gösteriyordu.Aksi takdirde,Ermeni mallarının postalanmasıyla ilgili yasaklamanın bir anlamı olmazdı.
Yabancı sigorta şirketlerinin poliçeleri bulunan Ermeni varlıkları daha karışık bir soruna yol açtı.Osmanlı yetkilileri,bu varlıklara sahip olmak için yabancı şirketlerin işbirliğine ihtiyaç duydu.Diğer bir deyişle,Osmanlı hükümeti,isteklerini mütemadiyen reddetmekte olduğu yabancı şirketlerden bir tür yardım istedi.11 Ocak 1916'da,Ticaret ve Ziraat Nezareti,Osmanlı İmparatorluğu'nda faaliyette bulunan yabancı sigorta şirketlerine bir genelge yolladı.Şirketlere,varlıklarının,borçlarının,ipoteklerinin ayrıntılı bir listesini vermelerini istedi.Ortaya çıkan çekişme,ABD Büyükelçisi Henry Morgenthau'yla Talat Paşa'yı karşı karşıya getirdi.Talat Paşa'nın taleplerine büyük bir tepki gösteren diplomat,Talat Paşa'nın isteğini reddetti.(71)
Osmanlı yetkilileri,Adana vilayetinde yerel Rumlara da Ermenilere karşı uygulanan yöntemleri uygulamaya çalıştılar.Merkezi hükümet Rum mülkleriyle ilgili bilgi istemişti.Bu bilgiyi sağlamakta yavaş davranan yerel yetkililer,merkezdeki yetkililer harekete geçemeden önce,zengin Rum tüccarlarının ve sanayicilerinin mülklerini hızlı bir şekilde müsadere etmeye çalıştılar.Bu girişim,Yunan hükümetini harekete geçirdi.Hemen,Osmanlı Devleti'ne müdahalede bulundu ve Tarsus'taki müsadereler durduruldu.Merkezi hükümet yerel yetkililere,müsaderenin sadece siyasi nedenlerle ertelenmek zorunda olduğunu bildirdi.(72) Yerel yetkililere güvenmeyen Dahiliye Nezareti onlara,tasfiye komisyonunun işine karışmamaları gerektiğini hatırlatmayı gerekli gördü.Bu iş kesinlikle idari ve mali görevlilerin işiydi.Muktedir yerel çevreler açıkça nüfuzlarını kullandılar ve müsadereden merkezi hükümetin kabul edemeyeceği yollarla çıkar sağladılar.(73)
Sonuç
Gerek tehcir kanunu gerekse emval-ı metrukeyle ilgili kanun geriye dönük uygulama için çıkarılmıştı.Bu kanunlar,Osmanlı yetkililerinin yaptıkları kanundışı eylemler için bahaneler sağlamaya yönelikti.Bu tür bahane oluşturma,gelecekte Osmanlı'nın müttefiki Almanya'dan ve İtilaf Devletlerinden gelecek talepler düşünülerek gerekli görüldü.İtilaf Devletlerinin ve Almanya'nın protestolarının Osmanlı politikaları üzerinde bir etkisi oldu,fakat Osmanlı Devleti'nin yok etme ve müsadere kampanyasını durduramadılar.Sözkonusu protestolar,bu politikaların kurgusal bir yasallık kazanması sonucunu doğurdu.
Her iki kanun da,Osmanlı yetkilileri tarafından verilen gerçek emirleri yansıtmaz.Bu emirler,etnik haritayı kökten değiştirmeyi amaçlayan kapsamlı bir planı göstermektedir.Daha 30 Mayıs 1915'te,Osmanlı hükümeti,imparatorluğun Ermeni nüfusunu mülksüzleştirmeye ve ganimeti bir demografik programı finanse etmek için kullanmaya yönelik bir kampanyayı resmi olarak başlatmıştı.Bu kararla dönüşü olmayan bir noktaya varılmıştı.Fakat değiştirilecek olan,sadece ülkenin etnik haritası değildi.Osmanlı hükümeti bu fırsatı,Müslüman bir ticaret ve sanayi sınıfı yaratmak için kullanmaya karar verdi.İdeal durumda,hükümetin onayladığı kimseler,tehcir edilen öncellerinin ekonomik rolünü üstlenecekti.
Tüm devlet kurumları bu planın gerçekleştirilmesi için uğraştı.Merkezi hükümetin pek çok nezaretinden vilayetlerdeki yetkililere ve köylerin ileri gelenlerine kadar herkes Ermenilerin özel ve ortak mülklerini aktarmada işbirliği yaptılar.Program başarılı oldu.27 Şubat 1917'de,Avusturya-Macaristan istihbaratı,Halep valisinin Ticaret Nezareti'ne yolladığı yıllık bir raporu ele geçirdi.(74) Vali,merkezi hükümetin emirlerini başarılı bir şekilde yerine getirdiğini ifade ediyordu.1915'te ticaretin %80'i Hristiyanların elindeyken,şimdi %95'inin Müslüman denetimine geçeceğini tahmin etmekteydi.
Osmanlı hükümeti,amaçlarına ulaşmak için kendi kanunlarını görmezden gelmekte tereddüt etmedi.23 Kasım 1916'da İAMM'nin müdürü Şükrü Bey,Diyarbakır'daki yerel yetkililere,tehcir edilmemiş olan Ermenilerin mülklerinin tasfiyesini,benzer durumda olan,yani tehcir edilmemiş olan diğer gayrimüslimlerin ise mülklerini ellerinde tutabileceklerini bildirdi.(75) Diğer bir deyişle,Ermeni mülkleri her ne şekilde olursa olsun tasfiye edilecekti.Açıkça,Dahiliye Nezareti'ne bağlı bir müdürün basit bir emri,Osmanlı kanununun koyduğu sınırlamaların üstesinden gelmeye yeterliydi.Böylece son analizde,Ermeniler bütün şartlar altında kanuni haklarından yoksun bırakılmışlardı.Osmanlı hukuku tam bir kurguya dönüşmüştü.(76)
***
1-İnkarcı yaklaşımın kökenleri şu çalışmalarda incelenmiştir:Hilmar Kaiser,"Dall'impero alla republica:le continuita del negazionismo turco,"Storia,verita,guistizia.I crimini del XX secolo,der.Marcello Flores,(Milano:Bruno Mondadori,2001),s.89-113 ve Idem,"Le genocide armenien:negation 'a l'allemande',"L'actualite du Genocide des Armeniens.Actes du colloque organise par le Comite de Defense de la Cause Armenienne,(Paris:Edipol,1999),s.75-91.
2-Kişisel tecrübelere dayanan mükemmel bir anlatı için bkz. John Minassian,Many Hills Yet to Climb.Memoirs of an Armenian Deportee,(Santa Barbara:Jim Cook Publisher,1986).Hayatta kalanlarla yapılan mülakatlara dayanan bir analiz için bkz. Donald E. Miller ve Lorna Toryan Miller,An Oral History of the Armenian Genocide,(Berkeley:California University Press,1993).
3-Örneğin bkz. Türk devlet arşivleri genel müdürünün ifadesi:"Doğu Anadolu'da Ermeni devleti kurma hayaliyle birtakım fesat dernekleri ve partiler kurarak çeşitli vesilelerle olaylar çıkartıp Türk nüfusu katleden Ermeniler,Birinci Dünya Savaşı sırasında askerlerin cephede bulunmasından yararlanarak düşmanla işbirliği yapmışlar,devlete ihanet etmişler ve savunmasız Türklere her türlü saldırıyı reva görmüşlerdir.Bunun neticesi olarak da,Osmanlı Devleti'ni tehcir kararı almaya adeta mecbur etmişlerdir.Tehcire tabi tutulan Ermeniler,bilinmelidir ki,devlet aleyhinde faaliyette bulunan Ermenilerdir.Devlete sadakatle bağlı olan Ermeniler ise,hiçbir surette tehcire tabi tutulmamışlardır.
Tehcire tabi tutulan Ermenilerin yollarda her türlü ihtiyaçları,emniyetleri ve iskanları sağlanmış[tır]."İsmet Binark,"Önsöz",Türkiye Cumhuriyeti,Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü,Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı,Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920),(Ankara:Başbakanlık Basımevi,1994),s.xxi.Yeni çıkan bir yayında,bir yazar katliamlar yüzünden Ermeni kayıplarını 9-10.000 olarak gösterirken,25-30.000'inin hastalıklardan dolayı öldüğünü yazmaktadır.Bkz. Yusuf Halaçoğlu,Ermeni Tehciri ve Gerçekler (1914-1918),(Ankara:Türk Tarih Kurumu Basımevi,2001),s.77.
4-Provokasyon tezinin bir değerlendirmesi için bkz. Robert F. Melson,Revolution and Genocide.On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust.Leo Kuper'ın önsözü,(Chicago:Chicago University Press,1992),s.49,51,64,154,169-179.
5-İddianın tamamı için bkz. Kaiser,Le genocide armenien.
6-Confiscation des biens des refugies armeniens par le gouvernement turc.Consultation de M.M. Gilbert Gidel,Albert de Lapradelle,Louis Le Fur et Andre Mandelstam,(Paris:Imprimerie Masis,1929).
7-Aris Kalfaian Chomaklou.The History of an Armenian Village,çev.Krikor Asadoruian,der. ve önsöz ve sonsöz ekleyip yayına hazırlayan Michael Ekizian,(New York:NY,Chomaklou Compatriotic Society,1982),s.148-175.
8-Örneğin bkz. Kevork K. Baghdjian,La confiscation,par le gouvernement turc,des biens armeniens dit 'abandonnes.'Yves Ternon'un önsözüyle,(Montreal:1987);Dickran Kouymjian,"La confiscation des biens et la destruction des monuments historiques comme manifestations du processus genocidaire",L'actualite du genocide içinde,s.219-230;Stepan Astourian,"Genocidal Process,Reflections on the Armeno-Turkish Polarization",Richard G. Hovannisian,(der.),The Armenian Genocide.History,Politics,Ethics (New York,NY,St. Martin's Press,1992),s.71-72.
9-Fikret Adanır ve Hilmar Kaiser,"Migration,Deportation and Nation-Building:the Case of the Ottoman Empire",Rene Leboutte (der.),Migrations and Migrants in Historical Perspective.Permanencies and Innovations içinde,(Brüksel:Peter Lang,2000),s.273-292.
10-Report of the International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars,(Washington,D.C.:Carnegie Endowment for International Peace,1914),s.129-130,437-449.
11-Wangenheim'dan Bethmann Hollweg'e,Tarabya,25 Haziran 1914 A 12811 Auswartiges Amt,Berlin-Politisches Archiv (bundan sonra AA-PA),Türkei 168/11 No.175;Humbert'ten Wangenheim'a İzmir 25 Haziran 1914 J. No.2795 Wangenheim'dan Bethmann Hollweg'e ilişik nüsha,Tarabya,6 Haziran 1914 A 13109 AA-PA Türkei 168/11 No.179;Schönberg'den Mutius'a,Tarabya,9 Temmuz 1914 Mutius'tan Bethmann Hollweg'e ilişik,Tarabya,Temmuz 1914 A 13846 AA-PA Türkei 168/11 No.187.Saldırıların örgütleyicilerinden biri,İT İzmir katib-i mesulü Celal'di [Bayar].Bu iş için cemiyetin katib-i umumisi Midhat Şükrü [Bleda] tarafından seçilmişti.İT umumi merkezinin Celal Bey'i onaylamasından sonra mektup,hemen İstanbul'dan İzmir'e gönderildi.Yıllar sonra Bayar,yapılan eylemlerden ötürü yaklaşık 130.000 Rum'un yer değiştirdiğini söyler.İşinin daha sonra tamamlandığını ve 1923'ten sonra Yunanistan ile Türkiye arasında yapılan nüfus mübadelesiyle uluslararası camia tarafından onaylandığını alaycı bir şekilde ekler.Celal Bayar,Ben de Yazdım,cilt 5 (İstanbul:Baha Matbaası,1967),s.1568-1569;Midhat Şükrü Bleda,İmparatorluğun Çöküşü,(İstanbul:Remzi Kitabevi,1979),s.55.Rum karşıtı kampanyanın başta gelen diğer bir örgütleyicisi,İT'nin kurucu üyelerinden biri ve o zaman Karesi valisi olan Mehmed Reşid Bey'di.Anılarında,görevini,İzmir bölgesinde şiddet kullanımına izin vermeden başarıyla yerine getirmesinden ötürü övünür.Mehmed Reşid Şahingiray,Hayatı ve Hatıraları,yay.haz. Nejdet Bilgi (İzmir:Akademi Kitabevi,1997),s.112-113.Daha sonra Reşid Diyarbakır vilayetinde Ermenilerin imhasını örgütlemekten ötürü kötü bir üne sahip olacaktır ve "kasap" lakabını alacaktır;Waldburg'dan Hertling'e,Pera,5 Ağustos 1918 A 38036 AA-PA RuBland 97a/24a No.223.
12-Isaiah Friedman,Germany,Turkey,and Zionism 1897-1918,(Oxford:Oxford University Press,1977),s.197-199,213,242.Ruppin'den Lichtheim'a,Yafa,28 Mart 1915 Actions-Comite to Members'a ilişik (nüsha),Berlin,30 Nisan 1915,Central Zionist Archives,Kudüs,L 5,52.
13-Sarıkamış Muharebesi'nin bir değerlendirmesi için bkz. W.E.D. Allen ve Paul Muratoff,Caucasian Battlefields.A History of Wars on the Turco-Caucasian Border 1828-1921,(Londra:Cambridge University Press,1953),s.240-292.Sefere katılan birinin tanıklığına dayanan rapor şu kaynakta bulunmaktadır:Wangenheim'dan Bethmann Hollweg'e,Pera,17 Nisan 1915 A 13937 AA-PA Weltkrieg 11d secr./no 241 ilişik 2 no.lu Paul Schwarz raporu,İstanbul,15 Nisan 1915.
14-Soykırımın başlangıç safhası için bkz. Hilmar Kaiser,"Governing Myths Revisited",(yayınlanacak).Farklı bir yorum için bkz. Taner Akçam,"The Decision for a Genocide in the Light of Ottoman-Turkish Documents",Idem,Dialogue Across an International Divide:Essays Towards a Turkish-Armenian Dialogue,(Toronto:Zoryan Institute,2001),s.43-73.
15-Teşkilat-ı Mahsusa için bkz. Arif Cemil,Birinci Dünya Savaşı'nda Teşkilat-ı Mahsusa,(İstanbul:Arba Yayınları,1997).Muş civarındaki katliamlar için bkz. Anahide Ter-Minassian,"Un exemple,Mouch 1915",L'actualite du genocide,s.231-252.Van bölgesi için bkz. Rafael De Nogales,Four Years Beneath the Crescent,(New York,NY:Scribner's Sons,1926),s.59-137.
16-Ara Sarafian,"The Absorption of Armenian Women and Children into Muslim Households As a Structural Component of the Armenian Genocide",Omer Bartov ve Phyllis Mack (der.),In God's Name.Genocide and Religion in the Twentieth Century,(New York-Oxford:Berghahn Books,2001),s.209-221.
17-Erzurum'dan tehcir edilen Ermenilerin yaşadıkları üzerine bir çalışma için bkz. Hilmar Kaiser,"'A Scene from the Inferno.'The Armenians of Erzerum and the Genocide,1915-1916",Der Völkermord an den Armeniern und die Shoah içinde,(der.) Hans-Lukas Kieser ve Dominik Schaller,(Zürich:Chronos,2002),s.129-186.
18-Suriye Çölü'ndeki toplama ve katliam kampları için bkz. Raymond Kevorkian,"Le sort des deportes dans les camps de concentration de Syrie et de Mesopotamie" Revue d'histoire armenienne contemporaine,2 (1998),s.7-61;Idem,"Temoignages sur les camps de concentration de Syrie et Mesopotamie",ibid.,s.62-215;Idem,"Autres temoignages sur les deportations et les camps de concentration de Syrie et Mesopotamie (1915-1916)",ibid.,s.219-244.Ayrıca bkz. Hilmar Kaiser (Luther ve Nancy Eskijian'la birlikte),At the Crossroads of Der Zor.Death,Survival,and Humanitarian Resistance in Aleppo,1915-1917,(Princeton,NJ:Gomidas Institute,2001).
19-Zeytun ve Dörtyol'dan yapılan ilk tehcirler,genel tehcir kararından ve soykırım planının icrasından öncedir.Eberhard von Wolffskeel'den Sofie-Henriette von Wolffskeel'e,Bagtsche,17 Nisan 1915,Eberhard Wolffskeel von Reichenberg,Zeitoun,Mousa Dagh,Ourfa:Letters on the Armenian Genocide,der. ve sunan Hilmar Kaiser,(Princeton,NJ:Gomidas Institute,2000),s.37-41.Adana bölgesi için bir tehcir emri şu kaynakta basılmıştır:Şinasi Orel ve Süreyya Yuca,Ermenilerce Talat Paşa'ya Atfedilen Telgrafların Gerçek Yüzü,(Ankara:Türk Tarih Kurumu,1983).
20-Osmanlı Belgelerinde Ermeniler,s.92-99.
21-Arthur Beylerian,Les grandes puissances,l'Empire ottoman et les Armeniens dans les archives françaises (1914-1918).Recueil de documents (Paris:1983),s.29 (Publications de la Sorbonne,Serie Documents,34).
22-Morgenthau Sadrazam Said Halim Paşa'nın tepkisini hatırlamaktadır:"İngiliz,Fransız ve Rus hükümetleri adına tatsız bir görevim vardı.Bu devletlerin Osmanlı hükümetini yöneten kişileri Ermeni katliamlarından ötürü bizzat sorumlu tutacağına yönelik bir bildiriyi ona gönderecektim.Tabii ki bu,İtilaf başarısı durumunda bu devletlerin sadrazama,Talat'a,Enver'e,Cemal'e ve yardımcılarına sıradan katil muamelesinde bulunmaları anlamına geliyordu.Mısır hanedanının mensubuyla bir şekilde utanç kaynağı olan bu mesajı tartışmak için odaya geldiğimde,orada,her zaman olduğu gibi gergin bir şekilde tespih çekerek oturuyordu ve pek de iyi bir halet-i ruhiye içinde değildi.Hemen telgraftan bahsetti;yüzü kızgın bir ifade aldı ve tüm Ermeni ırkına karşı uzunca bir tenkide girişti." Henry Morgenthau,Ambassador Morgenthau's Story (Garden City,NY:Doubleday,Page & Comp.,1918),s.359.
23-Bu emirler Yuca ve Orel,Telegrams,s.117-119'da ve Osmanlı Belgelerinde Ermeniler,s.32-34'de yayınlandı.İtilaf deklarasyonu ile Osmanlı muvakkat tehcir kanunu arasındaki bağa ilk defa Bayur işaret etmişti.Yusuf Hikmet Bayur,Türk İnkılabı Tarihi,cilt 3,kısım 3,(Ankara:Türk Tarih Kurumu,1957;3. baskı 1991),s.38-40.
24-Bayur,Türk İnkılabı Tarihi,s.37-38.
25-Metin için bkz. Yuca ve Orel,Telegrams,s.116-117 ve Idem,Ermenilerce,s.104.
26-Karar metni için bkz. Osmanlı Belgelerinde Ermeniler,s.30-32.31 Mayıs'ta karar resmi olarak Dahiliye,Harbiye ve Maliye nezaretlerine iletildi.Azmi Süslü,Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı,(Van:Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü,1990),s.115-117.1918 Osmanlı yenilgisinden sonra ve İstanbul'un İtilaf işgali altında olduğu sırada,Ermeni yazar Haigazn Kazarian İngiliz yetkilileri için çalıştı.Ermeni Soykırımı'yla ilgili resmi Osmanlı belgelerini kopyalayabildi.İleriki yıllarda,belgelerin bir kısmı Batı dillerinde yayımlandı.Kazarian'ın bulduğu belgelerden biri,bir kabine kararının kopyasıydı.Bu belge,onayı için Sadrazam Said Halim Paşa'ya gönderilmişti.Bkz. Haigazn K. Kazarian,"Unpublished Turkish Document No.289 on the Deportations",Armenian Review,34,2 (1981),s.195-198.Fakat belgenin gerçek numarası 289 değil 270'ti.Kazarian'ın nüshası kabinenin kararından farklıdır.İngilizce versiyonunda belge,iki ek giriş paragrafı içermektedir.Bu paragraflarda tehcirin siyasi önemi daha ayrıntılı değerlendirilmektedir.Ayrıca,tehcirin meseleyi kökten çözeceği ve tasfiye edeceği vurgulanmaktadır.Kazarian'ın nüshasını tartışırken Dadrian,Ermeni gazetesi 'Hairenik'te,1964'te basılan Ermeni versiyonuna dayanmaktadır.Tezkerenin,'kökten çözüm' kelimeleriyle soykırım kararını açıklayan 'çok gizli' bir belge olduğu sonucuna ulaşmaktadır.Vahakn N. Dadrian,Warrant for Genocide.Key Elements of Turko-Armenian Conflict,(New Brunswick,NJ-Londra:Transaction Publishers,1999),s.123-124,130.
27-Adanır ve Kaiser,Migration.Ayrıca bkz. Fuat Dündar,İttihat ve Terakki'nin Müslümanları İskan Politikası (1913-1918),(İstanbul:İletişim Yayınları,2001).Dündar,iskan programıyla ilgili bolca malzeme sunmaktadır,ancak programın Ermeni Soykırımı'yla bağlantısını önemsememektedir.
28-Metin için bkz. Süslü,Ermeniler,s.113-115.Metnin faksimile bir kopyası ve Fransızca tercümesi için bkz. Documents sur les Armeniens-ottomans,Presidence du conseil,Direction generale de la presse et de l'information,t.y.,belge No.1916 (112),s.90-93.Bu yayın,Askeri Tarih Belgeleri Dergisi'nin 83. sayısında (1983) yer alan metnin Fransızca tercümesidir.İAMM ile ilgili daha fazla bilgi için bkz. Ahmet Halaçoğlu,Balkan Harbi Sırasında Rumeli'den Türk Göçleri (1912-1913),(Ankara:Türk Tarih Kurumu,1994),s.108-121;Nedim İpek,"Birinci Dünya Savaşı Esnasında Karadeniz ve Doğu Anadolu'da Cereyan Eden Göçler",19 Mayıs ve Milli Mücadelede Samsun Sempozyumu.Bildiriler.16-20 Mayıs 1994 (Samsun:Ondokuz Mayıs Üniversitesi,t.y.),s.70-81;ayrıca bkz. H. Yıldırım Ağanoğlu,Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Balkanlar'ın Makus Talihi:Göç (İstanbul:Kum Saati,2001).
29-Ayrıntılar için bkz. Kaiser,A Scene from the Inferno,s.152-156.
30-Nezaretten Erzurum vilayetine,9 Haziran 1915,İAMM 200 Başbakanlık Osmanlı Arşivi,Dahiliye Nezareti Evrakı,Dahiliye Şifre Kalemi (bundan sonra DH.ŞFR) 53/303;Yuca ve Orel,Telegrams,s.119;Idem,Ermenilerce,s.250.Ayrıca bkz. Kaiser,A Scene from the Inferno.
31-Metnin bir kopyası İngilizce tercümesiyle birlikte Documents,Başbakanlık,Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü,t.y.,s.74-80'de bulunmaktadır.Bu metin,Askeri Tarih Belgeleri Dergisi'nin 81. sayısında (1982) yer alan belgenin İngilizce tercümesidir.
32-Osmanlı hukukunda ağaçlar özel mülkiyetti.Ağaçların ekilmiş olduğu toprak üzerinde de hak iddiası anlamına gelmekteydi.Colin Imber,"The Status of Orchards and Fruit Trees in Ottoman Law",Tarih Enstitüsü Dergisi,12 (1981-1982),s.763-774.Ayrıca bkz. Stanley Fisher,Ottoman Land Laws.Containing the Ottoman Land Code and Other Legislation Affecting Land With Notes and an Appendix of Cyprus Laws and Rules Relating to Land,(Londra:Oxford UP,1919).
33-Weber,İstanbul,9 Ağustos 1915,J. No.Zu 6062 AA-PA Konstantinopel 96.
34-Hohenlohe'den Bethmann Hollweg'e,İstanbul,16 Eylül 1915,J. No.6358 AA-PA Konstantinopel 96.
35-Ermeni mülkleri meselesiyle ilgili Alman politikaları şu kaynakta daha ayrıntılı olarak ele alınmıştır:Hilmar Kaiser,"Die deutsche Diplomatie und der armenische Völkermord",Osmanismus,Nationalismus und der Kaukasus:Muslime und Christen,Türken und Armenier im 19. und 20. Jahrhundert içinde,(der.) Fikret Adanır ve Bernd Bonwetsch (yayınlanacak).
36-Kanun için bkz. Daehnhardt'tan Bethmann Hollweg'e,İstanbul,2 Ekim 1915 J. No. 2280 AA-PA Konstantinopel 99 copy.
37-Konstantin Freiherr von Neurath'tan Bethmann Hollweg'e,Pera,5 Ekim 1915,J. No. 8102 AA-PA Konstantinopel 99.
38-Avusturya-Macaristan Ticaret Odası'ndan Avusturya-Macaristan Elçiliği'ne,n. p.,8 Ekim 1915 ilişik kopya Neurath'tan Bethmann Hollweg'e,Pera,28 Şubat 1916 J. No. 2280 AA-PA Konstantinopel 99.
39-Konsolosluktan Kurt Ziemke'ye,İstanbul,13 Kasım 1915 AA-PA,General Konsulat Konstantinopel (bundan sonra GK-K),Regelung der Vermögensverhaltnisse verschickter Personen.
40-Josef Martens'ten Bethmann Hollweg'e,İstanbul,10 Aralık 1915 J. N. 11331 AA-PA,GK-K,Regelung der Vermögensverhaltnisse verschickter Personen No. 461 kopya.
41-Vilayet merkezlerinde ve kasabalarda 33 komisyon kuruldu:Adana (Adana ve Mersin için);Cebel-i Bereket;Kozan;Mudanya (Mudanya,Karacabey ve Kermasti (Mustafakemalpaşa için);Gemlik (Gemlik ve Orhan Gazi için);Bilecik (Ertuğrul kazası ve ona bağlı yerler için);Yozgat (Yozgat,Kırşehir ve Boğazlıyan için);Ankara (Ankara,Keskin ve Çorum için);Samsun (Samsun,Bafra,Çarşamba,Trene (Terme için);Ordu (Ünye,Fatsa ve Tirebolu için);Trabzon (Sivas,Amasya,Hacıköy ve Gümüşhane için);Merzifon (Merzifon ve Havza için);Tokat;İzmit (İzmit,Yalova ve Karamürsel için);Adapazarı (Adapazarı,Kandıra ve Geyve için);Eskişehir;Sivrihisar (Sivrihisar ve Mihalıççık için);Kayseri;Develi;Halep;Maraş;Antakya;Konya;Erzurum;Bitlis;Mamuret-ul Aziz;Diyarbakır;Niğde;Afyon.Daha sonra Rodosçuk (Edirne vilayeti için),İstanbul ve Urfa ilave edildi.Martens'ten Bethmann Hollweg'e,İstanbul,18 Aralık 1915 J. No. 11331 AA-PA Konstantinopel 98 No. 401;Weber,İstanbul,25 Mart 1916 AA-PA,GK-K,Regelung der Vermögensverhaltnisse verschickter Personen.
42-Nazırdan Adana,Erzurum,Ankara,Bitlis,Halep,Diyarbakır,Bursa,Sivas,Trabzon,Mamuret-ul Aziz,Konya vilayetlerine,İzmit,Eskişehir,Urfa,Canik,Karesi,Kayseri,Afyon,Niğde,Maraş kazalarına,Adana,Halep,Sivas,Mamuret-ul Aziz,Diyarbakır,Canik,İzmit,Karesi tasfiye komisyonlarına,24 Ağustos 1915,İAMM,İstatistik Şubesi,DH.ŞFR 55/184.
43-Safvet'ten Ordu Tasfiye Komisyonu'na,7 Şubat 1916,İAMM 89 DH.ŞFR 60/277.
44-Talat Paşa'dan Edirne,Adana,Ankara,Erzurum,Bitlis,Halep,Bursa,Diyarbakır,Sivas,Trabzon,Mamuret-ul Aziz,Konya vilayetlerine,İzmit,Eskişehir,Niğde,Afyon,Urfa,Maraş,Karesi,Canik kazalarına ve tasfiye komisyonlarına,16 Mayıs 1916,İAMM,İskan Şubesi,209 DH.ŞFR 64/39.
45-Talat Paşa'dan Erzurum,Adana,Ankara,Aydın,Bitlis,Halep,Bursa,Diyarbakır,Suriye,Sivas,Trabzon,Mamuret-ul Aziz,Musul,Van vilayetlerine,Urfa,İzmit,Canik,Zor,Karesi,Kayseri,Afyon,Maraş,Eskişehir,Niğde kazalarına,Adana,Halep,Maraş,Diyarbakır,Sivas,Trabzon,Mamuret-ul Aziz,Erzurum,İzmit tasfiye komisyonlarına,11 Ağustos 1915,İAMM,DH.ŞFR 54-a/388.Bursa'daki Avusturya-Macaristan temsilcisi yerel Ermeni nüfusun tehciriyle ilgili 16 Ağustos 1915'te bilgi verdi.Borçluların ortadan kaybolmasından ötürü yabancı şirketlerin zarar göreceği beklentisi içindeydi.Fakir Ermeniler ev eşyalarını satmaya çalışırken,zengin sınıflar evlerini dayalı-döşeli kiralamak istiyorlardı.Ev eşyaları için yerel Müslüman nüfusun ödediği fiyatlar çok düşüktü.Ermeni depolarında müsadere edilen ve komisyonlar tarafından satılan veya açık artırmaya çıkarılan mallar değerinin %25'ini ancak getirdi;[Ludwig Trano'dan] Elçiliğe,Bursa,16 Ağustos 1915 No. 441/P kopya,[Pallavicini'den Burian'a] ilişik,Jeniköj,24 Ağustos 1915 No. 69/P Haus-,Hof- und Staatsarchiv,Viyana (bundan sonra HHStA),PA XII 209;Trano'dan Elçiliğe,Bursa,19 Ağustos 1915 No. 453/P kopya,Pallavicini'den Burian'a ilişik,Jeniköj,27 Ağustos 1915 No. 70/P.B HHStA PA XII 209.Bu çalışmada kullanılan Avusturya-Macaristan belgeleri Artem Ohandjanian tarafından derlenmiş ve yayınlanmıştır:The Armenian Genocide.Documentation,cilt 2,(Münih:Institut für armenische Fragen,1988).Mersin'deki Amerikan konsolosu durumu şöyle özetlemektedir:"Tehcir edilme beklentisine giren Ermeniler bütün gayrimenkullerini yok fiyatına satıyorlar".Nathan'dan Morgenthau'ya Mersin,7 Ağustos 1915 No. 467 kopya Morgenthau'dan Dışişleri Bakanı'na,ilişik,İstanbul,15 Ağustos 1915,United States-National Archives,Record Group 59 (bundan sonra US-NA,RG 59),867.4016/124.Bu çalışmada kullanılan Amerika Ulusal Arşivleri ve Kongre Kütüphanesi belgeleri şurada yayınlanmıştır:Ara Sarafian (der.),United States Official Documents on the Armenian Genocide,cilt 1-3,(Watertown:MA,1993-1995) (Archival Collections on the Armenian Genocide).
46-Ali Münif Bey'den Sivas vilayetine,20 Temmuz 1915,İAMM 66 DH.ŞFR 54-a/
47-Ali Münif Bey için bkz. Kaiser,Dall'impero alla republicca,s.98-103.
48-Ali Münif Bey'den Adana,Halep,Erzurum,Bitlis,Van,Diyarbakır vilayetlerine,Maraş kazasına,14 Haziran 1915,İAMM DH.ŞFR 54/15.
49-Ali Münif Bey'den Adana,Halep,Maraş komisyonlarına,Adana,Erzurum,Bitlis,Diyarbakır,Halep,Bursa vilayetlerine,Maraş,Kayseri,Karesi kazalarına,22 Haziran 1915,İAMM 316 DH.ŞFR 54/101.
50-Ali Münif Bey'den Adana,Erzurum,Bitlis ve Van vilayetlerine,24 Haziran 1915,Bab-ı Ali,İAMM BOA,DH.ŞFR 54/137.Adana'daki yetkililer istenen bilgiyi göndermek için pek acele davranmamış görünmektedir.Bu,Ali Münif Bey'in 10 Temmuz 1915'te onlara konuyu hatırlatmasından anlaşılmaktadır.Ali Münif Bey'den Adana vilayetine 10 Temmuz 1915,İAMM 37 DH.ŞFR 54/374.
51-Talat Paşa'dan Erzurum,Aydın,Bitlis,Beyrut,Suriye,Konya,Musul,Van vilayetlerine,Mersin,Bolu,Teke,Cebel-i Lübnan,Zor,Çanakkale,Afyon,Kütahya,Menteşe,Maraş sancaklarına,19 Haziran 1916,İAMM,İstatistik Şubesi Gen. 6773 Spec. 296 DH.ŞFR 65/36;Talat Paşa'dan Niğde sancağına,12 Temmuz 1916,AMMU İskan Şubesi DH.ŞFR 65/192;Kalfaian,Chomaklou,s.169.Peter'dan Morgenthau'ya,Samsun,10 Temmuz 1915 Çeviri,Library of Congress,Morgenthau Papers,Reel 7/619.Nathan'dan Morgenthau'ya,Mersin,30 Ekim 1915,No. 501 kopya Morgenthau'dan Dışişleri Bakanı'na ilişik,İstanbul,16 Kasım 1915,No. 634 US-NA,RG 59,867.4016/238;savaşın başlangıcından beri Harput'ta Amerikan Konsolosluğu'nda çalışan Amerikan Konsolosu Leslie A. Davis'in raporu,Port Jefferson,NY,9 Şubat 1918,US-NA,RG 59,867.00/803;Zeytun,Nisan 1915'te ilk Ermeni topluluklarının ilk tehcir edildikleri yerlerden biriydi.Kasabaya hemen Makedonya'dan gelen Müslümanlar iskan edildi.Jackson'dan Morgenthau'ya,Halep,12 Mayıs 1915,No. 267 kopya Jackson'dan Lansing'e ilişik,Halep,12 Mayıs 1915 US-NA,RG 59,867.4016/72.
52-Nezaretten Konya,Bursa,Ankara,Sivas vilayetlerine,Kayseri kazasına,27 Aralık 1915,EUM DH.ŞFR 59/107;Nezaretten Cemal Paşa'ya,16 Nisan 1916,İAMM İskan Şubesi 17 DH.ŞFR 63/11.Müsadere edilen Ermeni evlerinin hepsi İAMM'nin kullanımına ayrılmamıştı.Bursa'da İT mensupları Ermeni evlerini kendi adlarına kaydettiler.Tapu memurları,Ermenilerle,mülkleri kendileri üzerine veya İT adına hiçbir ödeme yapmaksızın alan İttihatçılar arasında sözlü yapılan sözleşmeleri kabul etti.Trano'dan Elçiliğe,Bursa,19 Ağustos 1915,No. 453/P kopya Pallavicini'den Burian'a ilişik,Jeniköj,27 Ağustos 1915,No. 70/P.B HHStA PA XII 209;[Trano]'dan Elçiliğe,Bursa,23 Ağustos 1915,HHStA PA XII 209 No. 464/P kopya Pallavicini'den Burian'a ilişik,Jeniköj,31 Ağustos 1915,HHStA PA XII 209 No. 71/P.B.
53-Nezaretten Edirne,Erzurum,Adana,Ankara,Aydın,Bitlis,Basra,Bağdat,Beyrut,Hicaz,Halep,Bursa,Diyarbakır,Suriye,Sivas,Tr
54-Talat Paşa'dan Bursa,Aydın,Adana,Edirne vilayetlerine,Menteşe,Antalya,Mersin,Karesi ve İzmit sancaklarına,2 Temmuz 1916,İAMM,İstatistik Şubesi 56 DH.ŞFR 65/140.
55-Ali Münif Bey'den Adana,Halep,Erzurum,Bitlis,Diyarbakır,Mamuret-ul Aziz,Sivas,Bursa,Trabzon vilayetlerine,Maraş,Kayseri,Canik,İzmit,Karesi ve Urfa kazalarına,Adana ve Halep Emval-i Metruke komisyonlarına,13 Temmuz 1915,EUM Gen. 384 DH.ŞFR 54/442.
56-Talat Paşa'dan Adana,Ankara,Konya,Sivas,Bursa vilayetlerine,İzmit,Eskişehir,Kayseri,Niğde,Ertuğrul,Afyon sancaklarına,3 Eylül 1916,AMMU Spec. 445 DH.ŞFR 67/178.
57-Adanır ve Kaiser,"Migration,Deportation".Ayrıca bkz. Dündar,İskan Politikası.
58-Nezaretten Adana,Erzurum,Ankara,Bitlis,Canik,Halep,Bursa,Sivas,Trabzon,Mamuret-ul Aziz,Konya vilayetlerine,Urfa,Eskişehir,İzmit,Karesi,Çanakkale,Maraş,Niğde,Afyon kazalarına,Bursa,Adana,Halep,Sivas,Canik,Diyarbakır,Erzurum,Mamuret-ul Aziz,Karesi komisyonlarına,29 Ağustos 1915,İAMM 502 DH.ŞFR 55/330.
59-Nazırdan Sivas vilayetine,2 Ekim 1915,İAMM 705 DH.ŞFR 56/254.
60-Ali Münif Bey'den Adana,Ankara vilayetlerine,İzmit,Eskişehir,Karesi,Afyon sancaklarına,13 Ağustos 1915,İAMM İstatistik Şubesi 454 DH.ŞFR 54-a/390;Hamid Bey'den vilayetlere 25 Ağustos 1915,İAMM İstatistik Şubesi DH.ŞFR 55/210;Mutasarrıftan komisyon başkanına,25 Ağustos 1915,Kalfaian,Chomaklou,s.151.Daha geniş bir ihtiyaç maddesi listesi,Ibid.s.155'te yayınlanmıştır;Burhaneddin'den valiye,13 Eylül 1915,Kalfaian,Chomaklou,içinde,s.161;Ali Hamdi,23 Eylül 1915,Kalfaian,Chomaklou,içinde,s.171.
61-Talat Paşa'dan tasfiye komisyonlarına,16 Şubat 1916,İAMM Gen. 955 DH.ŞFR 61/31.
62-Talat Paşa'dan Kayseri kazasına,9 Şubat 1916,İAMM DH.ŞFR 60/275.Benzer olaylar Kayseri bölgesi için daha Ağustos 1915'te kaydedilmişti;Kalfaian,Chomaklou,s.157.Kayseri'deki muhtekirin listesi için bkz. Ahmet Rıfat Çalıka,Kurtuluş Savaşında Adalet Bakanı Ahmet Rıfat Çalıka'nın Anıları,(yay.haz.),Hurşit Çalıka,(İstanbul,1992),s.35.
63-[Trano]'dan Elçiliğe,Bursa,23 Ağustos 1915,HHStA PA XII 209 No. 464/P kopya Pallavicini'den Burian'a ilişik,Jeniköj,31 Ağustos 1915,HHStA PA XII 209 No. 71/P.B.
64-Kwiatkowski'den Burian'a,Trabzon,4 Eylül 1915,HHStA PA XXXVIII 368 Z.54/P.
65-Nadamlenzki'den Pallavicini'ye,Edirne,29 Ekim 1915,Z.95/P kopya,Nadamlenzki'den Pallavicini'ye,Edirne,2 Kasım 1915,HHStA PA XII 463 Z.97/P kopya Pallavicini'den Burian'a ilişik,İstanbul,7 Kasım 1915,No. 93/P.B. HHStA XII 463.İzmit'te Ermeni evlerinin yağmalanması için bkz. "Bericht eines Missionars",İzmit,1 Eylül 1915,Diözesanarchiv Wien,Maria Empfangnis Verein II,fasc.8.
66-Hamid'den Adana vilayetine,8 Eylül 1915,İAMM İstatistik Şubesi DH.ŞFR 55-a/171;Mutasarrıftan komisyon başkanına,18 Ağustos 1915,Kalfaian,Chomaklou içinde,s.159.
67-Nezaretten Erzurum,Adana,Ankara,Bitlis,Halep,Bursa,Diyarbakır,Suriye,Sivas,Trabzon,Mamuret-ul Aziz,Van,Konya vilayetlerine,Urfa,İzmit,Canik,Karesi,Kayseri,Afyon,Maraş,Eskişehir kazalarına,Halep,Adana,Sivas,Trabzon komisyonlarına,28 Ağustos 1915,İAMM 499 DH.ŞFR 55/280.
68-Morgenthau'dan Dışişleri Bakanı'na,İstanbul,26 Temmuz 1915,US-NA,RG 59,867.4016/105.Buna rağmen Ermeni topluluğu mallarının bir kısmını emniyet altına almaya çalıştı.Heizer'dan Morgenthau'ya,Trabzon,7 Temmuz 1915,kopya Morgenthau'dan Dışişleri Bakanı'na ilişik,İstanbul,20 Temmuz 1915,US-NA,RG 59,867.4016/103.
69-Davis'ten Morgenthau'ya,Mamuret-ul Aziz,30 Haziran 1915,No. 62 Hoffman Philip'ten Dışişleri Bakanı'na ilişik,İstanbul,17 Şubat 1916,No. 970 US-NA,RG 59,867.4016/269;Heizer'dan Morgenthau'ya,Trabzon,25 Eylül 1915 kopya,Kongre Kütüphanesi,Morgenthau Papers,Reel 7/718;Peter'dan Morgenthau'ya,Samsun,4 Aralık 1915,No. 355 Morgenthau'dan Dışişleri Bakanı'na ilişik,İstanbul,4 Ocak 1916,No. 805 US-NA,RG 59,867.4016/259;Bertha B. Morley,Marsovan 1915:The Diaries of Bertha Morley,(der.) Hilmar Kaiser,(Ann Arbor,MI:Gomidas Institute,1999),s.11,32.
70-Nezaretten Sivas,Trabzon,Mamuret-ul Aziz vilayetlerine,Canik kazasına,27 Haziran 1915,İAMM Dh.ŞFR 54/202;Yüce ve Orel,Telegrams,s.119;Idem,Ermenilerce,s.252.
71-Federal Sigorta Şirketi'nden Asfazadour'a,Zürih,10 Mart 1916,Beylerian,Les grandes puissances içinde,s.175-176.New York Hayat Sigortası Şirketi'nin yazışmalarının bir kısmı şurada yeniden basıldı:Shavarsh Toriguian,The Armenian Question and International Law,2. baskı,(La Verne,CA:La Verne UP,1988),s.136-145.Amerika Büyükelçisi Morgenthau anılarında olayı şöyle anlatmaktadır:"Bir gün Talat Paşa,belki de hayatımda duyduğum en hayret verici ricada bulundu. ...Talat Paşa'nın söylediği şuydu:'Amerikan hayat sigortası şirketlerinden Ermeni poliçe sahiplerinin tam bir listesini bize göndermelerini istemenizi diliyorum.Şu an hepsi fiilen ölmüş durumdalar ve parayı almak için mirasçı bırakmadılar.Tabii ki,bunların hepsi yasal olarak devlete geçmeli.Şimdi bunların sahibi devlettir.Yapacak mısınız?' Bu çok,çok fazlaydı ve sükunetimi kaybettim.'Benden öyle bir liste alamayacaksınız' dedim ve onu bırakıp gittim".Morgenthau,Ambassador Morgenthau's Story,s.339.Varolan kanıtlardan habersiz olan Heath Lowry,meseleyi Morgenthau'nun icadı olarak sunmaya çalışmaktadır.Heath W. Lowry,The Story Behind Ambassador Morgenthau's Story,(İstanbul:Isis Press,1990),s.41-47.Lowry'nin hikayesinin ardındaki hikaye için bkz. Roger W. Smith,Eric Markusen ve Robert Jay Lifton,"Professional Ethics and the Denial of the Armenian Genocide",Holocaust and Genocide Studies,9(1995),s.1-22.
72-Nazırdan Adana vilayetine,1 Temmuz 1915,İAMM 36 DH.ŞFR 54/264.Ayrıca bkz. Ali Münif Bey'den Adana vilayetine,29 Temmuz 1915,İUDM Dh.ŞFR 54-a/165.22 Aralık 1915'te,Emniyet-i Umumi Müdüriyeti Adana'daki yerel yetkililerle birlikte orada ne kadar Rum'un yaşadığını,ne kadar imalathane,dükkan ve okulları olduğunu araştırdı.Ayrıca,siyasi görüşlerini,ekonomik durumlarını ve liderlerinin kim olduğunu sordu.Rumlara karşı alınan önlemlerin ertelenmiş olmasıyla ilgili duyurunun sadece bir özür olmadığı açıktı.Safvet'ten Adana vilayetine,22 Aralık 1915,EUM Spec. 125 Dh.ŞFR 59/62.
73-Ali Münif Bey'den Adana Komisyonu'na,22 Haziran 1915,İAMM 2 DH.ŞFR 54/105.
74-İstihbarat Raporu,İstanbul,27 Şubat 1917,No. 47 HHStA PA XL 275.
75-Şükrü'den Diyarbakır vilayetine,23 Kasım 1916,AMMU,İskan Şubesi Gen. 1089 DH.ŞFR 70/79.
76-Christian Gerlach'ın önemli çalışması çok geç çıktığından,bu makalede yararlanamadım.Christian Gerlach,"Nationsbildung im Krieg:Wirtschaftliche Faktoren bei der Vernichtung der Armenier und beim Mord an den ungarischen Juden",Der Völkermord an den Armeniern und die Shoah içinde,s.347-422.
-------------------------------------------------------------------------------------
*İmparatorluktan Cumhuriyete:Türkiye'de Etnik Çatışma,(der.) Erik Jan Zürcher,İstanbul,İletişim Yayınları,2005,s. 123-156.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder